Στυλιανού Γερασίμου: Ἡ νηστεία ὡς Ἐκκλησιαστικός Θεσμός

του Στυλιανού Γερασίμου, Θεολόγου-Μουσικού

Όπως γνωρίζουμε η Εκκλησία μας έχει ορίσει κάποιες περιόδους του εκκλησιαστικού έτους, οι οποίες είναι νηστήσιμες. Μπαίνοντας στο μήνα Νοέμβριο ξεκινά η νηστεία των Χριστουγέννων, η οποία αρχίζει στις 15 Νοεμβρίου και τελειώνει στις 24 Δεκεμβρίου. Σε αυτή τη νηστεία καταλύεται ιχθύς έως τις 17 Δεκεμβρίου, εκτός Τετάρτης και Παρασκευής.

Η λέξη νηστεία είναι σύνθετη. Πρώτο συνθετικό της είναι το μόριο «νη», που δηλώνει στέρηση. Το δεύτερο είναι το ρήμα «εσθίω», που σημαίνει τρώω. Άρα η λέξη νηστεία σημαίνει την πλήρη αποχή από την κάθε τροφή. Σήμερα όμως νηστεία σημαίνει αποχή από κάποιες τροφές. Έτσι δημιουργήθηκαν δύο λέξεις : νηστήσιμος και αρτύσιμος. Δηλαδή, υπάρχουν τροφές που μπορούμε να φάμε, όταν νηστεύουμε και λέγονται νηστήσιμες και τροφές που δεν τρώμε και λέγονται αρτύσιμες.

Από πνευματικής απόψεως η νηστεία αφορά το σώμα και την ψυχή, αφού κατά τον Άγιο Ιωάννη τον Σιναΐτη η νηστεία είναι η «βία της ανθρωπίνης φύσεως». Η νηστεία στη Χριστιανική Εκκλησία είναι μία συνέχεια των νηστειών, που νομοθετήθηκαν στην Π. Διαθήκη. Βέβαια εκεί ήταν αυτοσκοπός. Όλοι γνωρίζουμε την παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν αυτονομείται η νηστεία. Είναι μέρος της πνευματικής ζωής. Είναι ένα από τα μέσα, για να πλησιάση ο Χριστιανός την «εν Χριστώ ζωή». Τη σπουδαιότητα της νηστείας αναλύει ο υμνογράφος στο Ιδιόμελο των Αίνων της Κυριακής της Τυροφάγου. «Το στάδιον των αρετών ηνέωκται οι βουλόμενοι αθλήσαι, εισέλθετε, αναζωσάμενοι τον καλόν της νηστείας αγώνα....αντί μαχαίρας την νηστείαν, ήτις εκτέμνει από καρδίας πάσαν κακίαν». Συνεπώς η νηστεία είναι μία συνειδητή πράξη και επιλογή του πιστού που συμβάλλει στον εξαγνισμό του με σκοπό και στόχο την προσέγγιση του Θεού. Είναι μια προσωπική θυσία για την πνευματική του ανάβαση και υπέρβαση του εαυτού του. Βοηθά στη βίωση της αρετής, της υπακοής, της αγάπης και της ταπεινώσεως.

Ποιός και πότε καθιέρωσε την νηστεία.

Οι εκκλησιαστικοί Πατέρες υποστηρίζουν πως η αρχή της νηστείας βρίσκεται στις μέρες της δημιουργίας του ανθρώπου.. «Συνηλικιώτίς εστι της ανθρωπότητος. Νηστεία γαρ εν τω Παραδείσω ενομοθετήθη» τονίζει ο Μέγας Βασίλειος. (Περί νηστείας, Λόγος Α`, 3). Όταν ο Θεός ύστερα από τη δημιουργία τοποθέτησε τον άνθρωπο στον Παράδεισο, του τόνισε τι πρέπει να λάβη υπόψη του στην πορεία της ζωής του. Του είπε να εργάζεται και να μη φάη «από του ξύλου του γινώσκειν καλόν και πονηρόν» (Γεν. 2, 16-17). Η πρώτη εντολή της νηστείας από τον Θεό δίνεται εκείνη τη στιγμή στον άνθρωπο. Άρα η νηστεία είναι θεϊκός νόμος, που στοχεύει στην φανέρωση του θείου θελήματος στον άνθρωπο.

Την αξία, αλλά και την εντολή της νηστείας, σχολιάζει ο υμνογράφος στο Ιδιόμελο των Αίνων της Α` εβδομάδος των νηστειών. «Το της νηστείας διάγγελμα περιχαρώς υποδεξώμεθα. Ει γαρ ταύτην ο προπάτωρ διεφυλάξατο την της Εδέμ έκπτωσιν ουκ αν υπέστημεν. Ωραίος ην εις όρασιν και καλός εις βρώσιν ο εμέ θανατώσας καρπός».

Πρέπει να σημειωθή ότι στην Π. Διαθήκη υπάρχουν ημέρες τακτικής, έκτακτης νηστείας, καθώς και ιδιωτικές νηστείες. Μία τακτή νηστεία αναφέρεται στο «Λευϊτικό», (16, 20-30). Ο Θεός διατάζει τον Μωϋσή να μη φάη τίποτα όλη την ημέρα. Στην «Έξοδο» υπάρχει ιδιωτική νηστεία. Ο Μωϋσής νήστεψε σαράντα μέρες στο όρος Σινά, όταν τον κάλεσε ο Θεός να του δώση τον Νόμο.

Η υμνογραφία της Εκκλησίας μας αναφέρει την νηστεία των προσώπων της Π. Διαθήκης. Στο Δοξαστικό των Αίνων της Α` Κυριακής των Νηστειών ο υμνογράφος τονίζει: «Μωσής τω καιρώ της εγκρατείας νόμον εδέξατο και λαόν απεσπάσατο. Ηλίας νηστεύσας ουρανούς απέκλεισε. Τρεις δε παίδες Αβραμιαίοι τύραννον παρανομούντα δια νηστείας ενίκησαν».

Στην Κ. Διαθήκη ο Ευαγγελιστής Λουκάς για την Άννα υπογραμμίζει: «Αύτη ουκ αφίστατο του ιερού νηστείαις και δεήσεσιν λατρεύουσα νύκτα και ημέρα τον Θεόν» (Λουκ. 2, 37). Το μεγαλύτερο όμως παράδειγμα νηστείας «ο μείζων εν γεννητοίς γυναικών» είναι ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Η νηστεία ήταν βασική προϋπόθεση της ζωής του.

Αλλά η νηστεία θεσπίζεται από τον Ίδιο το Χριστό. Και αυτό φαίνεται από το γεγονός ότι μετά την Βάπτισή Του πήγε στην έρημο και νήστεψε «ημέρας τεσσαράκοντα...και ύστερον επείνασε» (Ματθ. 4). Η νηστεία όμως αυτή του Χριστού τόνισε τη σχέση νηστείας-μετάνοιας. Αυτό τονίζει και ο Μ. Βασίλειος όταν γράφη : «Μετάνοια χωρίς νηστεία αργή» (Περί νηστείας, λόγος Α , 3)–