Φραγκίσκα Κεφαλλωνίτου: Ένας νέος «πολίτης» στην Πόλη μας

Ένας νέος «πολίτης» στην Πόλη μας

22α Ἐφορεία Βυζαντινῶν Ἀρχαιοτήτων Ναυπάκτου

Η Ε.Π. έχει αναφερθή ήδη (τ. 120) στα σχετικά με την ίδρυση και λειτουργία Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στην Ναύπακτο.

Ήδη η 22α Εφορεία με την Προϊσταμένη της, κ. Φραγκίσκα Κεφαλλωνίτου και τους υπαλλήλους της, έχει γίνει κομμάτι της τοπικής μας κοινωνίας.

Κατά την πρόσφατη αρχιερατική θεία Λειτουργία στο σπήλαιο του Αγίου Νικολάου στην Βαράσοβα, εκκλησιάσθηκε και η κ. Κεφαλλωνίτου, η οποία ενημερώθηκε από κοντά για το αρχαίο ασκηταριό και τις ανασκαφές από τον Καθηγητή κ. Αθανάσιο Παλιούρα. Τότε σκεφθήκαμε το πρώτον να της θέσουμε μερικές βασικές ερωτήσεις για την ενημέρωση και την γνωριμία μας με την νέα Υπηρεσία. Τις υπεύθυνες απαντήσεις της δημοσιεύουμε στο παρόν τεύχος. Α.Κ.

*

Με πολλή χαρά θα απαντήσω στις ερωτήσεις σας, που έχουν σκοπό την ενημέρωση των πολιτών μέσω της εκδόσεώς σας. Στον ελάχιστο χρόνο δημιουργίας της νέας Υπηρεσίας του Υπουργείου Πολιτισμού, στην οποία έχω την τιμή να υπηρετώ, διοργανώνοντάς την, επιτρέψτε μου την ταπεινή διαπίστωση ότι η Ιερά Μητρόπολη, η Εκκλησία της Ναυπάκτου, είναι βασικός μοχλός της πνευματικής ζωής της πόλης, γεγονός εξαιρετικά παρήγορο.

Οφείλω να ευχαριστήσω τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη για την ηθική στήριξη στο δύσκολο έργο μας.

1. –Μας δίνετε, παρακαλώ, το στίγμα της Υπηρεσίας σας (ιεραρχία, αντικείμενο, αρμοδιότητες);

Η Υπηρεσία μας στεγάζεται στο αρχοντικό Τζαβέλλα στο Κάστρο, που αναστηλώθηκε από το ΥΠ.ΠΟ. Υπάγεται στην Αρχαιολογική Υπηρεσία, που αποτελεί τον βασικότερο τομέα του Υπουργείου Πολιτισμού. Είναι διανομαρχιακή Υπηρεσία και ως εκ τούτου υπάγεται απ’ ευθείας στον Υπουργό Πολιτισμού. Ο Γεν. Γραμματέας του ΥΠ.ΠΟ. έχει αρμοδιότητα Διοικητικού Προϊσταμένου.

Η Κεντρική οργάνωση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας αποτελείται από την Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων, στην οποία υπαγόμαστε απ’ ευθείας, την Γεν. Διεύθυνση Αναστηλώσεων και Τεχνικών Έργων, την Γενική Δ/νση Διοικητικού του ΥΠ.ΠΟ.

Σε κεντρικό πάντα επίπεδο της Γενικής Δ/νσης υπάγονται η Δ/νση Κλασσικών Αρχαιοτήτων, η Δ/νση Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, η Δ/νση Μουσείων, η Δ/νση Συντήρησης Αρχαιοτήτων, η Δ/νση Αρχαίων Μνημείων, η Δ/νση Διοικητικού, η Δ/νση Οικονομικών, η Δ/νση Νεωτέρων Μνημείων, οι περιφερειακές Εφορείες και τα Μουσεία.

Το αντικείμενο της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, η οποία δημιουργήθηκε με τον νέο Οργανισμό του ΥΠ.ΠΟ. το 2002 και εφαρμόσθηκε η ίδρυσή της τον Απρίλιο του 2006 είναι:

Η καταγραφή, η έρευνα, η προστασία (άμεση η έμμεση) των βυζαντινών και μεταβυζαντινών Μνημείων και κινητών ευρημάτων των Νομών Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδος. Επίσης η φύλαξη, η προβολή και ανάδειξή τους, μέσω Μουσείων και διαμορφώσεων, η εποπτεία των εκκλησιαστικών Μουσείων και των έργων τρίτων σε βυζαντινά Μνημεία. Η χρονολογική περίοδος την οποία εξετάζουμε αρχίζει περίπου από το έτος 330 μ.Χ, έτος ίδρυσης της Κωνσταντινούπολης, ως πρωτεύουσας του τότε Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους. Κατ’ εξαίρεση για τα εκκλησιαστικά κτίσματα η χρονολογία αυτή φθάνει έως το τέλος του 19ου αιώνα (1900).

2. –Ποιό είναι το προσωπικό που υπηρετεί η χρειάζεται να υπηρετή στην Εφορεία;

Σήμερα το προσωπικό που υπηρετεί αποτελείται από μία μόνο αρχαιολόγο, την υποφαινομένη, τρεις διοικητικούς υπαλλήλους, έξι φύλακες, έναν συμβασιούχο αορίστου χρόνου λογιστή και μία συμβασιούχο αορίστου χρόνου συντηρήτρια πέτρας.

Όπως είναι κατανοητό, υπάρχει παντελής έλλειψη επιστημονικού προσωπικού.

Απαιτούνται προς το παρόν τέσσερις επί πλέον αρχαιολόγοι, δύο αρχιτέκτονες, δύο έως τέσσερις συντηρητές έργων τέχνης, ένας οδηγός υπηρεσιακού οχήματος, μία καθαρίστρια και έξι εργατοτεχνίτες.

Μετά την οργάνωση επισκέψιμων αρχαιολογικών χώρων και συλλογών (Φρούριο Βόνιτσας, Αντιρρίου, Ναυπάκτου, Βυζαντινή Συλλογή Ναυπάκτου) θα απαιτηθή και ένας αριθμός δέκα φυλάκων για την λειτουργία των χώρων και την επιτήρηση των μνημείων της υπαίθρου.

3. –Η καλή φήμη σας προέτρεξε του ερχομού σας στην Ναύπακτο. Πέστε μας κάτι για την προσωπική σας πορεία στην υπηρεσία της αρχαιολογικής επιστήμης.

Σας ευχαριστώ για τα καλά σας λόγια.

Η «καλή φήμη», όπως εσείς αναφέρετε, εάν όντως υπάρχη, οφείλεται ίσως μόνον στο γεγονός ότι υπηρετώντας επί μακρόν στην 8η Εφορεία (29 συναπτά έτη), τα περισσότερα ως Προϊσταμένη, είχα και έχω την άποψη ότι πρέπει κάποιος να υπηρετή την θέση που κατέχει διοικητικά και όχι να υπηρετήται ο ίδιος από την θέση αυτή.

Μια άλλη άποψή μου είναι ότι στην εφαρμογή των γνώσεών μας για την υλοποίηση του έργου των αρμοδιοτήτων μας απαιτείται πολύ καλή κατάρτιση επιστημονική σε συνδυασμό με πολλή ΑΓΑΠΗ. Αγάπη για το αντικείμενο της επιστήμης μας, αλλά κυρίως αγάπη για τον άνθρωπο και για τον σύγχρονο πολιτισμό, έτσι ώστε τα μνημειακά κατάλοιπα του πολιτισμού του παρελθόντος να έχουν ζώντα και δυναμικό ρόλο στη σημερινή πνευματική ζωή και την σημερινή καθημερινή ζωή, την παιδεία και την οικονομία.

Επίσης απαιτείται πολλή δουλειά, που πολλές φορές υπερβαίνει τα καθορισμένα ωράρια εργασίας. Τέλος, απαιτείται έλλειψη στενής γραφειοκρατικής αντίληψης, καθώς και διεπιστημονική συλλογική εργασία.

Τελειώνοντας το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, σας ομολογώ ότι η Βυζαντινή Αρχαιολογία δεν ήταν η προτεραιότητά μου. Ήθελα να ασχοληθώ με περισσότερο «μοντέρνα» αντικείμενα.

Η επαφή μου με τον τότε Έφορο Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, Δημήτρη Τριανταφυλλόπουλο, σήμερα καθηγητή του Πανεπιστημίου της Κύπρου, είχε σαν αποτέλεσμα την απότομη μεταστροφή μου και την ανάγνωση με άλλη οπτική της βυζαντινής λεγόμενης περιόδου και την σημασία της στη συνέχεια του Ελληνικού Πολιτισμού, μία περίοδο παραγνωρισμένη για πολλούς λόγους από την επιστήμη και την παιδεία μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Το γεγονός ότι είχα την ευθύνη επτά νομών επί 19 έτη, αλλά και οι παραπάνω αντιλήψεις μου, δεν μου επέτρεψαν να έχω συνθετικό θεωρητικό έργο, αλλά μόνον αποσπασματικό, με επί μέρους επιστημονικές εργασίες. Άλλωστε ο χαρακτήρας της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας είναι επιστημονικός με μελέτες που έχουν εφαρμογή.

Το αναστηλωτικό, μουσειακό, καταγραφικό, οργανωτικό έργο στην 8η Εφορεία ήταν πράγματι μεγάλο (Μουσεία Κέρκυρας-Ιωαννίνων, φωτογραφική συλλογή Κόνιτσας, πολυάριθμες περιοδικές εκθέσεις και συνέδρια).

Ειδικά το ανασκαφικό και κυρίως το αναστηλωτικό έργο είναι αδύνατον να αναφερθή παρά μόνον σε βασικά σημεία (Νικόπολη, νησί Ιωαννίνων, βυζαντινοί ναοί του Δεσποτάτου, κάστρα και μνημεία υπαίθρου) έργα σε όλη την έκταση της Εφορείας.

Ειδικά στο Κάστρο Ιωαννίνων, που μετατράπηκε σε ζωντανό πολιτιστικό χώρο, έχω αφήσει ένα μεγάλο κομμάτι της ψυχής μου, στα Γιάννενα, που ταυτίζονται με το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μου και που τα αγάπησα πραγματικά.

4. –Ιωάννινα-Ναύπακτος• ποιά η διαφορά;

Ιωάννινα-Ναύπακτος. Τα Γιάννενα είναι πια μια μεγάλη πόλη με πολλές δυνατότητες και υποδομές. Είναι πανέμορφη με νεότητα και ζωή (Πανεπιστήμιο-Νοσοκομεία, Υπηρεσίες, Σχολεία, πολιτιστικοί και άλλοι φορείς). Η πόλη περιφρουρείται από βουνά και σου δίνει τη δυνατότητα μιας εσωτερικής οργάνωσης, που φτάνει μέχρι την εσωστρέφεια και ίσως την επιφυλακτικότητα.

Η Ναύπακτος είναι πανέμορφη μικρή πόλη με θάλασσα, και ως νησιώτισσα που είμαι, μου ταιριάζει. Βρίσκεται κοντά στην Αθήνα και την Πάτρα. Η θάλασσα κάνει τους ανθρώπους πιο κινητικούς και χαρούμενους και απαιτείται γερό αντιστάθμισμα, ένας στόχος, αλλά και άλλες δυνατότητες, προκειμένου να μην διασπάται η να πλανεύεται κανείς. Μας χρειάζεται εδώ λίγη οργάνωση.

5. –Ποιά είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της Ναυπάκτου που την κατέστησαν έδρα της Εφορείας;

Η εισήγησή μας να γίνη η Ναύπακτος έδρα της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων πηγάζει από την σκέψη ότι η πόλη αυτή στους βυζαντινούς χρόνους είχε πρωτεύοντα ρόλο στην περιοχή. Έπειτα ο νομός Αιτωλοακαρνανίας είναι εξαιρετικά μεγάλος με τρεις κύριες πόλεις. Η δημιουργία Υπηρεσιών και στις τρεις θα συνέβαλε σε ισόρροπη ανάπτυξη. Ένα πρόβλημα της απόστασης της έδρας από την Λευκάδα μπορεί να καλυφθή με την δημιουργία οργανωμένου Γραφείου στην Λευκάδα η με επανεξέταση σε μελλοντικό οργανισμό με την 18η Εφορεία Άρτα-Πρέβεζα.

6. –Ποιές είναι οι πρώτες εντυπώσεις σας;

Η Ναύπακτος δεν μου ήταν άγνωστη. Παρ’ ο,τι βρισκόταν στο έσχατο όριο της 8ης Εφορείας, την επισκεπτόμουν συχνά εκτελώντας έργο. Με γοήτευε πάντοτε και γνώριζα τους φορείς της και ορισμένους από τους κατοίκους της, ιδίως μηχανικούς, ιερείς και εκπροσώπους φορέων. Βεβαίως είναι διαφορετικό να ζη κανείς μόνιμα σε έναν τόπο. Χρειάζεται προσαρμογή.

Μου έκανε πάντως εντύπωση η προσωπικότητα του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου, το πνευματικό του εύρος, η διαρκής παρουσία του, και όχι παρέμβαση, στη ζωή της πόλης. Η παρουσία ανθρώπων που εκπροσωπούν φορείς και αγαπούν τον τόπο τους. Η προθυμία και συνεργασία των υπαλλήλων που συγκρότησαν τον πρώτο πυρήνα της Υπηρεσίας, τέσσερις εκ των οποίων επέστρεψαν από την Αθήνα, ο κόσμος που είναι απλός και προσιτός με χαρακτηριστικά νοικοκύρη. Στην Ναύπακτο μπορούν να γίνουν πολλά πράγματα που θα έδιναν έναν δυναμικότερο χαρακτήρα στην εικόνα αλλά και την πολιτιστική και οικονομική ζωή της πόλης.

7. –Τι μπορεί να σημαίνη για την Ναύπακτο η κατάκτηση της έδρας της Εφορείας;

Εμείς ως Υπηρεσία είμαστε υποχρεωμένοι να λειτουργούμε εξίσου προς τους πολίτες και των δύο νομών και αυτό θα κάνουμε. Είναι όμως εκ των πράγμάτων εύλογο ότι ωφελείται πάντοτε περισσότερο η έδρα της Εφορείας, όταν βεβαίως υπάρχουν οι συνθήκες (ταχύτερη εξυπηρέτηση πολιτών, κάποια έργα υποδομής για την ανάδειξη μνημείων) η συνεργασία με πολιτιστικούς φορείς για την οργάνωση εκδηλώσεων.

8. –Τι νομίζετε ότι λείπει από την Ναύπακτο ως προς την υποδομή και ποιές είναι οι πρώτες προτεραιότητές σας;

Η Ναύπακτος, όπως γνωρίζετε, στο κεντρικό, ιστορικό της τμήμα, αποτελεί παραδοσιακό οικισμό και ιστορικό τόπο. Απαιτείται, λοιπόν, μεγάλη και σοβαρή συνεργασία με τον Δήμο Ναυπάκτου, προκειμένου να βελτιωθή η εικόνα και οι κοινόχρηστοι χώροι του άνω τμήματος οικισμού και του Κάστρου. Επίσης τα οικόπεδα που έχουν απαλλοτριωθή ως τώρα για την ανάδειξη του Κάστρου βρίσκονται σε εγκατάλειψη, εφόσον κατ’ ουσίαν αποτελούν δημόσιους χώρους. Η συμβολή του Δήμου Ναυπάκτου είναι επιβεβλημένη. Από πλευράς Υπουργείου λείπει η υποδομή, την οποία όμως είχαμε ήδη δρομολογήσει. Στο κλειστό μέχρι τώρα τζαμί του λιμανιού προβλέπεται να εκτεθή ένα μέρος από τα ευρήματα των ανασκαφών της Ναυπάκτου. Η έκθεση προτείνεται στο Δ Κοι¬νο¬τι¬κό Πλαίσιο. Μέσω του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων, μετά από εισήγησή μας, αυτή την στιγμή εκτελούνται στερεωτικά έργα σε κτίρια του Φρουρίου, στα τρία άνω διαζώματα, ώστε το τμήμα αυτό του Κάστρου, που είναι αδόμητο, να μετατραπή σε οργανωμένο ζωντανό αρχαιολογικό χώρο με ευρύτερες πολιτιστικές λειτουργίες (Φυλάκια, πωλητήριο-αναψυκτήριο, W.C, αίθουσες εκθέσεων, ναός Προφήτη Ηλία, χώροι υπαίθριων εκδηλώσεων).

Σας ανακοινώνω για πρώτη φορά δημοσίως ότι στις πρόσφατες έρευνες στο κτίριο δίπλα στον Προφήτη Ηλία, που αποτελούν τεκμήρια της ύπαρξης του Βυζαντινού Ναού που υποθέτουμε, ο οποίος μετατράπηκε σε Τζαμί και στον οποίο κτίσθηκε ο σημερινός ναός, απαιτείται στο χώρο γύρω από τον ναό μία ανασκαφική έρευνα, που θα φέρη στο φως περισσότερα στοιχεία.

9. –Πως μπορούν να «εκμεταλλευθούν» οι Ναυπάκτιοι (ως εκκλησιαστική εφημερίδα μας ενδιαφέρει κυρίως η Μητρόπολη με τις Ενορίες και τα Μοναστήρια της, και δευτερευόντως οι Δήμοι, Φορείς, Σύλλογοι, ιδιώτες κλπ.) την 22α Εφορεία; Πως μπορούν να την βοηθήσουν στο έργο της; Τι πρέπει να κάνουν, τι να ζητούν από την Εφορεία;

Με την διαρκή ενημέρωση και την συνεργασία οι πολίτες και οι φορείς μπορούν στο πλαίσιο του εφικτού να αποσπάσουν ο,τι είναι δυνατόν η νέα Υπηρεσία να προσφέρη την ταχύτατη διεκπεραίωση αιτημάτων, την αποκατάσταση μνημείων, την συμμετοχή στην πολιτιστική ζωή.

Συγκεκριμένα, οι εφημέριοι μπορούν δια της Μητροπόλεως να αποστέλλουν τα αιτήματα επισκευής ναών κλπ., να πληροφορούνται άμεσα για τις προδιαγραφές μελετών, ώστε να μην υπάρχουν άσκοπες καθυστερήσεις. Επίσης, μπορεί η Υπηρεσία, όταν στελεχωθή, να συμβάλη στην καταγραφή εικόνων και κειμηλίων για την διάσωσή τους. Οι φορείς βεβαίως μπορούν να βοηθήσουν με την σύνταξη μελετών και την χρηματοδότηση έργων μέσω αυτής της συνεργασίας. Γιατί είναι γνωστόν ότι το Υπουργείο Πολιτισμού ελέγχει τα έργα στα Μνημεία, χρηματοδοτεί όμως κατά προτεραιότητα όσα έχουν παγκόσμια εμβέλεια, εθνική εμβέλεια, μεγάλη περιφερειακή και τοπική ιστορική η αρχαιολογική σημασία.

Το πλήθος των παραδοσιακών ναών απαιτεί την ίδια χρηματοδότηση των κοινοτήτων. Ένα μέρος μπορεί να καλυφθή με την συμβολή της Νομαρχίας και των Δήμων.

10. –Ποιά η σημασία της Εφορείας για τα ενεργά ιστορικά Μοναστήρια της Επαρχίας Ναυπάκτου (Αμπελακιώτισσας, Βομβοκούς);

Οι Κρατικές Υπηρεσίες δεν δημιουργούν πολιτισμό. Δείχνουν το επίπεδο της Κρατικής Διοίκησης. Ο Πολιτισμός δημιουργείται από το είδος των αξιών των ανθρώπων μιας κοινωνίας και μόνον ότι τα μοναστήρια αυτά είναι ενεργά μέχρι σήμερα αποτελεί μορφή πολιτισμού ως μέρος της θρησκευτικής έκφρασης των μοναχών. Αυτά τα μοναστήρια μπορούν να είναι φυτώρια πνευματικής ζωής για ασκητές και λαϊκούς. Στην διατήρηση του ιστορικού τους χαρακτήρα, την αρχιτεκτονική τους, των τοιχογραφιών του εσωτερικού, που έχουν λειτουργία, αλλά είναι έργα τέχνης, η Εφορεία μπορεί να συμβάλη, με προϋπόθεση πάντοτε την στελέχωση, την χρηματοδότησή της η ακόμη με την απλή επίβλεψη.

11. –Ποιά η σημασία της Εφορείας για τα μνημεία της Παναξιώτισσας, της Βαράσοβας;

Η Παναξιώτισσα και τα Ασκητήρια της Βαράσοβας είναι μερικά από τα σημαντικότερα μνημεία της περιοχής Ναυπακτίας. Η Παναξιώτισσα στερεώθηκε το 1992. Διασώζει ελάχιστα σπαράγματα βυζαντινών τοιχογραφιών δύο στρωμάτων, που απαιτούν συντήρηση. Στο εσωτερικό μπορούν να γίνουν με μεγάλη προσοχή η επίβλεψη εργασίας εφαρμογής κονιαμάτων. Μία μελλοντική ανασκαφή θα φέρη στο φως παλαιοχριστιανική βασιλική και ίσως κάποιο οικισμό στη θέση του σημερινού ναού. Στα Ασκητήρια της Βαράσοβας αποτυπώνεται η ανάγκη προστασίας των μοναχών σε δύσκολους χρόνους. Λόγω της ιστορικής τους σημασίας θα έπρεπε να δημιουργηθούν ήπιες, αλλά καλύτερες προσβάσεις, ώστε σε ένα συνολικό πρόγραμμα να ενταχθή η αποκατάσταση και ανάδειξή τους.

Όλα τα παραπάνω μνημεία μαζί με άλλα σημαντικότατα στο νομό μπορούν να αναδειχθούν ως προσκυνηματικοί τόποι, όπου συνενώνονται η θρησκευτική ανάταση, η φύση και η τέχνη. Θα πρέπη η Εκκλησία, οι Δήμοι, οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι μαζί με την Εφορεία να βρούμε λύσεις διατήρησης και ανάδειξής τους. Είμαστε στη διάθεση όλων.

12. –Ποιά η σημασία της Εφορείας για τα διαλελυμένα Μοναστήρια (Φιλοθέου, Αμώρανης, Αραχώβης, Κρυονερίων, Καβαδιώτισσας);

Τα μοναστήρια αυτά, δυστυχώς, δεν τα έχω επισκεφθή. Με πρωτοβουλία των ιερέων η των Δήμων θα μπορούσε να καταγραφή η σημερινή κατάστασή τους, για να αξιολογηθή η δυνατότητα κάποιας παρέμβασης.

13. –Πως βλέπετε το άμεσο και το απώτερο μέλλον της 22ας Εφορείας Β.Α. στην Ναύπακτο;

Το άμεσο μέλλον της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων επιτάσσει την στελέχωσή της και την αξιολόγηση προγράμματος σε κάποια μνημεία με την αξιολογική κλίμακα που σας προανέφερα. Το απώτερο μέλλον μόνο ο καλός Θεός το γνωρίζει. Απαιτείται να δουλέψουν επιστήμονες και υπάλληλοι που αγαπούν τον τόπο, απαιτείται οι ιερείς να θεωρούν σύμμαχο την Υπηρεσία αυτή και όχι εμπόδιο. Απαιτείται καλή συνεργασία με τους Δήμους και τους φορείς, ώστε η Υπηρεσία αυτή να συμβάλη στο σύγχρονο πολιτισμό. Απαιτείται από κεντρικής πλευράς ένας σχεδιασμός με προοπτική, στον οποίο να εντάσσονται τα επί μέρους προγράμματα με δυνατότητα εκμετάλλευσης των χρηματοδοτήσεων και με δυνατότητα λειτουργίας των μνημείων και χώρων που αποκαθίστανται. Κυρίως όμως, νομίζω, απαιτείται αλλαγή νοοτροπίας από όλους μας για την επαναξιολόγηση της έννοιας του πολιτισμού, σε κάθε έκφραση της ζωής, την καλύτερη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου. Η Ναύπακτος που είναι ακόμη μικρή και με συνεκτικό κοινωνικό ιστό πράγματι έχει μεγάλες δυνατότητες να είναι και να γίνεται ευχάριστος τόπος διαβίωσης των κατοίκων και μπορεί μέσω των φορέων και των πολιτών και με την συνδρομή του Υπουργείου Πολιτισμού να αναδείξη την πολιτιστική της ταυτότητα.–