Ἡρακλῆ Παναγιωτίδη: Περί σώματος καί πνεύματος

τοῦ  Ἡρακλῆ Παναγιωτίδη,
ἐρευνητῆ-καθηγητῆ Πανεπιστημίου στό Σιάτλ Ἀμερικῆς

μετάφραση: Ἀναστάσιος Φιλιππίδης

Ἔχει εἰπωθῆ πολλές φορές ὅτι εἴμαστε μοναδικά ἄτομα. Ἀλλά ἔχουμε ἀναρωτηθῆ ποτέ τί εἶναι αὐτό πού κάνει τούς ἀνθρώπους νά συμπεριφέρονται μέ τόν τρόπο πού συμπεριφέρονται; Ἐννοοῦν, ἆραγε, πραγματικά αὐτό πού λένε καί κάνουν; Ὁδηγοῦνται ἀπό ἄγνωστες δυνάμεις πέρα ἀπό τόν ἔλεγχό τους; Ἐμεῖς συνήθως πιστεύουμε ὅτι παίρνουμε ἀποφάσεις καί εἴμαστε ὑπεύθυνοι γιά τίς πράξεις μας. Ἐξαιτίας αὐτοῦ ἔχουμε τήν τάση νά κατηγοροῦμε τούς ἄλλους γιά τά προσβλητικά λόγια καί τίς πράξεις τους. Τούς χαρακτηρίζουμε ὡς «ἐπιθετικούς», «τεμπέληδες», «ἀνυπόμονους», «ἀσύδοτους», «χαζούς», καί οὕτω καθεξῆς. Ποιά εἶναι ἡ πραγματικότητα; Πρός ποιά κατεύθυνση δείχνει ἡ σύγχρονη ἐπιστημονική ἔρευνα; Εἶναι ἡ φύση ἢ ἡ ἀνατροφή; Καί ἂν εἶναι το DNA μας ἢ τό περιβάλλον μας πού διαμορφώνει τήν προσωπικότητά μας, ὑπάρχει χῶρος γιά τήν ἐλεύθερη βούληση; Ὑπάρχουν πολλά παραδείγματα στήν ἱστορία τῆς ἰατροδικαστικῆς καί τῆς ἐγκληματολογικῆς ψυχολογίας, ὅπου, γιά παράδειγμα, ἕνας ὄγκος πού πιέζει τήν ἀμυγδαλῆ, ἕναν πυρήνα τοῦ ἐγκεφάλου πού σχετίζεται μέ τήν συναισθηματική ἀξιολόγηση καί ἔκφραση, ἦταν ὑπεύθυνος γιά τήν ἐπιθετική συμπεριφορά. Μετά ἀπό χειρουργική ἀφαίρεση τοῦ ὄγκου ἡ ἐπιθετικότητα ἐξαφανίστηκε.

Ἡ σύγχρονη ἰατρική ὑποθέτει ὅτι οἱ χημικές διαταραχές τοῦ ἐγκεφάλου εἶναι ὑπεύθυνες γιά ὅλες τίς ψυχοπαθολογίες. Αὐτός εἶναι ὁ λόγος γιά τόν ὁποῖο πιστεύουμε ὅτι τά ψυχοτρόπα φάρμακα εἶναι ἀποτελεσματικά στήν θεραπεία ψυχικῶν ἀσθενειῶν. Μία ἀπό τίς πρόσφατες προσεγγίσεις τῶν νευρολογικῶν ἀκόμη καί τῶν ψυχιατρικῶν προβλημάτων εἶναι ἡ «βαθιά ἐγκεφαλική διέγερση» (DBS). Περιλαμβάνει τήν ἐμφύτευση ἠλεκτροδίων σέ ὁρισμένες περιοχές τοῦ ἐγκεφάλου. Τό ἠλεκτρόδιο εἶναι συνδεδεμένο μέ μιά συσκευή βηματοδότη πού παρέχει ἠλεκτρική διέγερση στήν περιοχή αὐτή. Ἡ DBS ἔχει χρησιμοποιηθῆ πρόσφατα γιά τήν θεραπεία τῆς κατάθλιψης. Μιά ἀσθενής μέ κατάθλιψη ἀνέφερε ὅτι τήν στιγμή πού ἄρχισε ἡ διέγερση, ἦταν σάν κάποιος νά «ἄναψε τά φῶτα», καί τήν πλημμύρισε ἕνα αἴσθημα εὐφορίας. Μιά ἀκόμα πιό συναρπαστική σύγχρονη προσέγγιση εἶναι τό πεδίο τῆς ὀπτογενετικῆς (optogenetics). Χρησιμοποιοῦνται βακτήρια ὡς φορεῖς φωτοευαίσθητων μορίων παρόμοιων μέ αὐτῶν στόν ἀμφιβληστροειδῆ χιτώνα τοῦ ματιοῦ. Τά βακτήρια σημαδεύουν εἰδικά νευρικά συστήματα τοῦ ἐγκεφάλου καί ἐνσωματώνουν αὐτά τά μόρια σέ μεμβράνες τῶν νευρώνων τους. Οἱ στοχευμένοι νευρῶνες γίνονται πλέον εὐαίσθητοι στό φῶς. Μιά ἐξωτερική πηγή φωτός πού κατευθύνεται πρός τούς φωτοευαίσθητους νευρῶνες μπορεῖ νά κάνη αὐτούς τούς νευρῶνες ἐνεργούς, μέ ἀποτέλεσμα ἀλλαγές στήν κίνηση, στήν σκέψη ἢ στό συναίσθημα.

Μόνο μέσα ἀπό τήν πραγματική ἁγιότητα εἶναι δυνατόν νά δοῦμε τόν ἐσωτερικό κόσμο τοῦ ἄλλου προσώπου. Ὁτιδήποτε λιγότερο ἀπό αὐτό εἶναι, στήν καλύτερη περίπτωση, μόνο μιά εἰκασία ἑνός μορφωμένου ἀνθρώπου

Οι πρόσφατες ἐξελίξεις στήν γενετική ἰατρική ἔχουν δείξει ὅτι πληθώρα ἀναπτυξιακῶν ζητημάτων, ὅπως ἡ ὑπερκινητικότητα, ἡ σχιζοφρένεια καί ὁ αὐτισμός ἔχουν τήν ρίζα τους σέ ἀνωμαλίες τοῦ DNA, πού μέ τή σειρά τους ἐκφράζονται ὡς νευροβιολογικά προβλήματα καί τελικά προβλήματα συμπεριφορᾶς. Στήν πραγματικότητα, τόσο ἡ γενετική ὅσο καί τό περιβάλλον φαίνονται ὑπεύθυνα γιά τέτοιες διαταραχές, ὅπως εἶναι καί γιά τίς σωματικές συνθῆκες ὁ καρκίνος, ὁ διαβήτης, οἱ καρδιακές παθήσεις κ.λπ. Ἕνα πλῆθος γονιδίων ἐμπλέκεται σέ ὁρισμένες ἀπό αὐτές τίς διαταραχές. Ὅταν ἐμπλέκεται ἕνας ἀριθμός τῶν ἐπηρεαζόμενων γονιδίων, τό ἀποτέλεσμα εἶναι ἐκφράσεις συμπεριφορᾶς πού ὁρίζουν τέτοιες διαταραχές. Εἶναι δυνατόν, ὡστόσο, νά ἐπηρεαστοῦν μόνον ὁρισμένα γονίδια ἢ ἕνας περιορισμένος συνδυασμός. Αὐτές οἱ γενετικές ἀνωμαλίες ἐκφράζονται ὡς παράξενες συμπεριφορές καί δέν καλύπτουν τά πλήρη διαγνωστικά κριτήρια γιά κάποια διαταραχή. Αὐτές οἱ συμπεριφορές χαρακτηρίζονται συνήθως ὡς ἰδιαίτερα χαρακτηριστικά τῆς προσωπικότητας. Σκεφτεῖτε ἕνα ἐκκεντρικό καί κοινωνικά περίεργο ἄτομο. Τά ἄτομα αὐτά εἶναι ὡς ἐπί τό πλεῖστον κανονικά, ἐκτός ἀπό τά ἀπομονωμένα χαρακτηριστικά τῆς προσωπικότητας πού εἶναι περίεργα. Συχνά εἶναι μέλη οἰκογενειῶν πού ἔχουν ἕνα ἢ περισσότερα ἄλλα μέλη μέ πλήρη διάγνωση μιᾶς διαταραχῆς.

Η ἐμφάνιση τοῦ προσώπου εἶναι πολύ σημαντική γιά τήν ἀντίληψη τῶν συναισθημάτων ἑνός ἄλλου ἀτόμου. Ἡ ἀποτυχία σέ αὐτό ἔχει ὡς ἀποτέλεσμα τήν ἀδυναμία κοινωνικῆς συσχέτισης μέ τούς ἄλλους. Τά αὐτιστικά ἄτομα ἔχουν δυσκολία νά ἀναγνωρίσουν τούς ἀνθρώπους κοιτάζοντας τό πρόσωπό τους. Συνήθως οἱ ἄνθρωποι ἐξάγουν κοινωνικές ἐνδείξεις ἀπό τούς ἄλλους ἀποκωδικοποιώντας τίς ἐκφράσεις τοῦ προσώπου τους, ἐνῶ ἡ ἀδυναμία «ἀνάγνωσης» τοῦ προσώπου κάνει κάποιον τυφλό, ὡς πρός τά συναισθήματα καί τίς σκέψεις τῶν ἄλλων ἀνθρώπων. Αὐτή ἡ ἀνωμαλία μπορεῖ νά συλληφθῆ στά κύματα τοῦ ἠλεκτροεγκεφαλογραφήματος, χρησιμοποιώντας μιά τεχνική γνωστή ὡς Event Related Potentials (ERP). Τά αὐτιστικά ἄτομα δείχνουν ἀνώμαλη ERP ἀντιδρώντας σέ πρόσωπα. Μιά ὁμάδα ἐπιστημόνων ἀπό τό Πανεπιστήμιο τῆς Οὐάσιγκτον χρησιμοποίησε ERP γιά νά ἐλέγξη ἀνεπηρέαστα μέλη τῆς οἰκογένειας, ὅπως οἱ γονεῖς καί τά ἀδέλφια τῶν νεαρῶν ἀτόμων μέ αὐτισμό. Δέν ἀποτελεῖ ἔκπληξη ὅτι παρατηρεῖται ἀνώμαλη κυματομορφή ERP στό πρόσωπο καί τῶν μή προσβεβλημένων μελῶν τῆς οἰκογένειας. Οἱ ἴδιοι ἄνθρωποι εἶχαν ἐπίσης δυσκολία νά ἀναγνωρίζουν πρόσωπα. Αὐτά τά κατά τά ἄλλα ὑγιῆ ἄτομα μοιράζονται τήν ἴδια ἀνωμαλία τοῦ γονιδίου ἐπεξεργασίας προσώπου μέ τούς αὐτιστικούς συγγενεῖς τους. Οἱ ἐπιστήμονες σέ ὅλον τόν κόσμο διαπιστώνουν ὅτι ὅλο καί περισσότερες ἀναπτυξιακές ψυχιατρικές διαταραχές ἔχουν ἰσχυρές γενετικές αἰτίες.

Ἡ ἐπιλογή τοῦ Θεοῦ σημαίνει μιά λειτουργική, ὑπαρξιακή σχέση μέ τό Θεῖο. Ἡ σύνδεση αὐτή κάνει τό ἄτομο ἕνα ἀνθρώπινο ὄν μέ τήν πραγματική ἔννοια τῆς λέξης, καθ' ὁμοίωσιν τοῦ Θεοῦ, παράγοντας ἕναν ὑπαρξιακό μετασχηματισμό. Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά, ἡ ἀπουσία τοῦ Θεοῦ ἀφήνει ἕνα ἄτομο στό ἔλεος τῆς ἁπλῆς βιολογικῆς ὕπαρξής του.

Εἶναι κοινή γνώση ὅτι τό περιβάλλον παίζει ἐπίσης σημαντικό ρόλο στήν διαμόρφωση τῆς προσωπικότητας καί τῆς συμπεριφορᾶς. Μερικές ψυχοπαθολογίες καθορίζονται μόνο κατά 50% γενετικά. Τό ὑπόλοιπο 50% διαπλάθεται ἀπό τό περιβάλλον. Τό ξέρουμε αὐτό ἀπό μελέτες πανομοιότυπων διδύμων. Ὅταν τά πανομοιότυπα δίδυμα χωρίζονται κατά τήν γέννηση, γιά παράδειγμα, ἐάν υἱοθετηθοῦν ἀπό δυό ἄσχετες οἰκογένειες, καί ἕνας ἀπό αὐτούς ἀναπτύσση σχιζοφρένεια, ἡ πιθανότητα τοῦ ἄλλου διδύμου νά ἀναπτύξη τήν ἴδια διαταραχή εἶναι μόνο 50%. Αὐτά τά δίδυμα μοιράζονται ἀκριβῶς τά ἴδια γονίδια, ἀλλά τό συμπεριφορικό ἀποτέλεσμα εἶναι τό ἴδιο μόνο στό 50% τῶν περιπτώσεων. Αὐτό ὑποδηλώνει ὅτι τό ἄλλο 50% καθορίζεται ἀπό τό περιβάλλον. Ἡ σοβαρή κλινική κατάθλιψη συμπεριφέρεται μέ παρόμοιο τρόπο. Ὑπάρχει μιά σειρά ἀπό περιβαλλοντικούς παράγοντες τούς ὁποίους ὁ ἀναγνώστης εἶναι σίγουρα σέ θέση νά σκεφτῆ, ἔτσι δέν ὑπάρχει καμιά ἀνάγκη γιά μιά περαιτέρω συζήτηση γιά τό θέμα αὐτό.

Γιά νά ἀπεικονίσουμε τά παραπάνω σημεῖα, ἂς ρίξουμε μιά ματιά σέ τέσσερις νευροαναπτυξιακές διαταραχές πού εἶναι γνωστόν ὅτι ἔχουν διαφορετικές, ἀλλά ἰσχυρές κληρονομικές αἰτίες. Καθώς ἐξερευνοῦμε τό συναρπαστικό ρεπερτόριο συμπεριφορᾶς αὐτῶν τῶν συνθηκῶν, συνειδητοποιοῦμε ὅτι ἡ νοοτροπία μας εἶναι μακράν τό προϊόν βιολογικῶν παραγόντων.

(1) Ἡ Διαταραχή Ἐλλειμματικῆς Προσοχῆς καί Ὑπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ) εἶναι κοινή ἰδίως μεταξύ τῶν παιδιῶν σήμερα. Χαρακτηρίζεται ἀπό ἀδυναμία συγκέντρωσης, ἀπώλεια μνήμης καί ὑπερκινητικότητα ὅλη τήν ὥρα.

(2) Ὁ αὐτισμός φαίνεται νά εἶναι σέ ἄνοδο. Ἔχει ἕναν συντελεστή κληρονομικότητας σχεδόν 80%. Τά συμπτώματα περιλαμβάνουν τεράστια δυσκολία κοινωνικῆς συσχέτισης, γλωσσικά προβλήματα καί ἐπαναλαμβανόμενες κινήσεις, ὅπως τό χτύπημα τῶν χεριῶν.

(3) Στήν Διπολική Διαταραχή παρατηροῦμε τέσσερα εἴδη κύκλων διάθεσης - μανία, ὑπομανία, κατάθλιψη καί ἕνα μικτό ἐπεισόδιο. Τά χαρακτηριστικά συμπτώματα κυμαίνονται ἀπό τό νά αἰσθάνεται ἕνα ἄτομο πολύ ἐνεργητικό μέχρι τό νά περιέλθη σέ βαθιά κατάθλιψη, πού ὁδηγεῖ στήν ἀνάπτυξη σκέψεων αὐτοκτονίας.

(4) Τό Σύνδρομο Tourette εἶναι μιά νευρολογική διαταραχή πού χαρακτηρίζεται, σέ ἤπια μορφή, ἀπό ἐπαναλαμβανόμενες ἀκούσιες κινήσεις τοῦ σώματος καί ἤχους (πού ὀνομάζονται τίκ) καί, σέ προχωρημένες περιπτώσεις, ἀπό μεγάλες ἀκούσιες σωματικές κινήσεις, θορύβους, ὅπως γάβγισμα καί σφύριγμα, καί σέ πολλές περιπτώσεις μιά ἀκατανίκητη παρόρμηση νά ἐκστομίση αἰσχρολογίες. Τά ἄτομα μέ σύνδρομο Tourette εἶναι συχνά παρορμητικά καί ἔχουν ἄλλα συμπτώματα τῆς Διαταραχῆς Ἐλλειμματικῆς Προσοχῆς.

Ἴσως ἀναγνωρίζουμε μερικά ἀπό αὐτά τά συμπτώματα στόν ἑαυτό μας καί σέ ἄλλους. Ἡ γενετική ἢ περιβαλλοντική τους φύση μᾶς κάνει νά δείχνουμε περισσότερη κατανόηση καί νά εἴμαστε λιγότερο ἐπικριτικοί ἀπέναντι σέ ἄλλους. Πολλές συμπεριφορές ἁπλά δέν μποροῦν νά ρυθμιστοῦν ἀπό τό ἄτομο πού ὑποφέρει. Μέ κάποια παρέμβαση εἰδικῶν τό ἄτομο μπορεῖ νά βοηθηθῆ. Τό νά τούς λέμε ἁπλῶς «μήν τό κάνεις» εἶναι σάν νά λέμε σέ ἕνα ἄτομο πού πάσχει ἀπό μιά σωματική ἀσθένεια «μήν εἶσαι ἄρρωστος». Οἱ συμπεριφορές κατά τό μεγαλύτερο ποσοστό ἁπλά καθορίζονται ἀπό τά γονίδια καί τό περιβάλλον μας.

Ἡ πραγματική πνευματική ποιότητα ἑνός ἀνθρώπου παραμένει κρυμμένη κάτω ἀπό πολλά στρώματα προσχημάτων μας, καλῶν ἢ κακῶν, τίς συμπεριφορές πού ὑπαγορεύει ὁ κληρονομημένος καί ὁ ἀποκτημένος ἑαυτός μας.

Ποῦ εἶναι ἡ ἐλεύθερη βούληση σέ αὐτήν τήν ἱστορία; Μιά ὑλιστική a priori παραδοχή περιορίζει τήν ὀντολογία μας, συμπεριλαμβανομένης τῆς νοοτροπίας μας, στήν βιολογική μας σύνθεση. Κατά τήν χριστιανική ἀντίληψη, ὡστόσο, ὑπάρχει μέσα στόν κάθε ἕναν ἀπό ἐμᾶς ἕνα παράλληλο σύμπαν ἀνεξάρτητα ἀπό τίς συμπεριφορές μας, τήν γνωστική λειτουργία ἢ ἀκόμα καί τήν ἐπίγνωσή μας. Ὁ Ἀββᾶς Δωρόθεος, ἕνας μοναχός τοῦ 6ου αἰώνα, ἀφηγεῖται τήν ἱστορία δυό νεαρῶν δούλων κοριτσιῶν πού ἀγοράστηκαν τό ἕνα ἀπό μιά μοναχή καί τό ἄλλο ἀπό μιά πόρνη γιά νά ἀνατραφοῦν ἀναλόγως. Ὁ Ἀββᾶς Δωρόθεος ρωτάει μιά βαθυστόχαστη ἐρώτηση στήν ὁποία δέν δίνει ἀπάντηση: «Εἶναι τό κορίτσι πού ἔγινε μοναχή πραγματικά καλό καί αὐτό πού ἔγινε πόρνη πραγματικά κακό;».

Ἀποφεύγει τήν προφανῆ ἀπάντηση: «Δέν ξέρουμε». Ἡ πραγματική πνευματική ποιότητα ἑνός ἀνθρώπου παραμένει κρυμμένη κάτω ἀπό πολλά στρώματα προσχημάτων μας, καλῶν ἢ κακῶν, τίς συμπεριφορές πού ὑπαγορεύει ὁ κληρονομημένος καί ὁ ἀποκτημένος ἑαυτός μας.

Τελικά, δέν ἐπιλέγουμε νά κάνουμε ἢ νά μήν κάνουμε. Ἐπιλέξαμε νά εἴμαστε ἢ νά μήν εἴμαστε. Ὑπάρχει μιά θεμελιώδης διαφορά μεταξύ τῶν δύο. Ὑπό αὐτήν τήν ἔννοια κάνουμε μιά μόνο ἐπιλογή, ἀνάμεσα στόν Θεό καί στόν μή Θεό. Ἡ ἐπιλογή τοῦ Θεοῦ σημαίνει μιά λειτουργική, ὑπαρξιακή σχέση μέ τό Θεῖο. Ἡ σύνδεση αὐτή κάνει τό ἄτομο ἕνα ἀνθρώπινο ὄν μέ τήν πραγματική ἔννοια τῆς λέξης, καθ' ὁμοίωσιν τοῦ Θεοῦ, παράγοντας ἕναν ὑπαρξιακό μετασχηματισμό. Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά, ἡ ἀπουσία τοῦ Θεοῦ ἀφήνει ἕνα ἄτομο στό ἔλεος τῆς ἁπλῆς βιολογικῆς ὕπαρξής του. Σέ αὐτήν τήν περίπτωση οἱ κανόνες τῆς γενετικῆς καί τοῦ περιβάλλοντος ἰσχύουν στό σύνολό τους. Ἕνα ἄτομο μπορεῖ νά ἐνεργῆ ἠθικά ἢ ἀκόμα καί θρησκευτικά, ἀλλά νά εἶναι πνευματικά νεκρό. Μπορεῖ νά ἔχη ὅλη τήν ἐμφάνιση ἑνός λειτουργικοῦ καί καλοῦ ἀνθρώπου, βιολογικά ζωντανοῦ, ἀλλά πνευματικά νά εἶναι μέ κομμένη τήν ἀνάσα, ἕνα πτῶμα πού περπατάει. Στήν ἐπιστολή του πρός τούς Ρωμαίους ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἐκφράζει ὄμορφα αὐτήν τήν πραγματικότητα, μιλώντας γιά δυό ἀντιφατικές ὀντότητες μέσα στόν ἑαυτό του, τόν φυσικό ἄνθρωπο καί τόν πνευματικό ἄνθρωπο, πού βρίσκονται σέ ἄμεση σύγκρουση. Ἡ μόνη λύτρωση εἶναι ὁ Θεός, ὁ Ὁποῖος δέν ἀλληλεπιδρᾶ μαγικά μέ τόν ἄνθρωπο, ἀλλά πού μέ τήν ἔνωσή Του μέ τόν ἄνθρωπο μεταμορφώνει τήν ὕπαρξή του, τόν ἀνανεώνει, τόν φωτίζει καί τόν θεώνει. Αὐτή ἡ ἐσωτερική κατάσταση ὑπερβαίνει τήν συμπεριφορά. Οἱ διά Χριστόν Σαλοί εἶναι ἕνα πολύ καλό παράδειγμα αὐτῶν τῶν ἀνθρώπων. Παράξενοι στά μάτια τῶν ἄλλων λόγῳ τῆς σαλότητάς τους, καλλιεργοῦν τήν ἐσωτερική ἁγιότητα. Περιπαίζουν τόν κόσμο, εἰδικά τήν ἐπιφανειακή καί ἀνούσια θρησκευτικότητα.

Θά πρέπει νά εἴμαστε προσεκτικοί στίς κρίσεις μας ἐναντίον τῶν ἄλλων, εἰδικά ὅταν μοναδικό κριτήριό μας εἶναι ἡ συμπεριφορά τους. Μόνο μέσα ἀπό τήν πραγματική ἁγιότητα εἶναι δυνατόν νά δοῦμε τόν ἐσωτερικό κόσμο τοῦ ἄλλου προσώπου. Ὁτιδήποτε λιγότερο ἀπό αὐτό εἶναι, στήν καλύτερη περίπτωση, μόνο μιά εἰκασία ἑνός μορφωμένου ἀνθρώπου. Τό ἐρώτημα «γιατί οἱ ἄνθρωποι συμπεριφέρονται μέ τόν τρόπο πού συμπεριφέρονται» ἀνήκει στόν τομέα τῆς ἐπιστήμης. Τό ζήτημα τῆς ὕπαρξης ἀνήκει στήν σφαίρα τῆς πνευματικότητας.–