Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Τὸ σύγχρονο κράτος καὶ οἱ ἀνθρώπινες σχέσεις

Πρώτοπρεσβυτέρου π. Θωμᾶ Βαμβίνη

Τελευταῖα γίνεται πολὺς λόγος γιὰ τὴν ἀπάληψη ἀπὸ τὸ σχέδιο τοῦ εὐρωπαϊκοῦ συντάγματος κάθε ἀναφορᾶς στὶς χριστιανικὲς ρίζες τῆς Εὐρώπης. Γιὰ τὸ θέμα αὐτὸ ὑπάρχει σχετικὴ ἀνακοίνωση τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ποὺ ἀναφέρει τὰ δέοντα. Εἶναι ἕνα θέμα πολὺ σημαντικό, γιατί δείχνει τὸ πνεῦμα καὶ τὶς κατευθύνσεις τοῦ σύγχρονου εὐρωπαϊκοῦ κράτους· ἑνὸς κράτους ποὺ βλέπει μόνο τὸ σήμερα, χωρὶς ἱστορικὲς ρίζες, χωρὶς ὁράματα καὶ "διδακτικὴ διάθεση" γιὰ τοὺς πολῖτες του. Δείχνει ἀπρόθυμο νὰ ἀναλάβη τὴν εὐθύνη τῆς προβολῆς προτύπων. Ἀποφεύγει νὰ συνδέση τὸν ἑαυτό του μὲ κάποια ἢ κάποιες θρησκευτικὲς παραδόσεις. Ἀπὸ πολλοὺς θιασῶτες τῆς Νέας Εὐρώπης τὸ θέμα τῆς θρησκευτικῆς πίστης θεωρεῖται θέμα περιθωριακὸ· θεωρεῖται ὅτι εἶναι κάτι ποὺ ἀφορᾶ τὴν προσωπικὴ ἰδιορρυθμία τοῦ κάθε πολίτη, ἀποτελεῖ ἕνα "ἀπόρρητο προσωπικὸ δεδομένο", μὲ τὸ ὁποῖο τὸ κράτος δὲν πρέπει καθόλου νὰ ἀσχολῆται. Ἔτσι, τὸ "πνεῦμα" τοῦ σύγχρονου κράτους ἀποκλείει ἀπὸ τοὺς πολῖτες του τὶς διαφυγὲς ἀπὸ τὸν στενὸ κλοιὸ τῶν οἰκονομικῶν συμφερόντων, τῆς ἰδιοτέλειας καὶ τῶν ἐγωϊστικῶν ἀπαιτήσεων. Τοὺς διδάσκει τὴν πρακτικὴ σκέψη τοῦ, πῶς μέσα ἀπὸ τὰ συστήματα τῶν νόμων, "χωρὶς λύπη, χωρὶς αἰδῶ", θὰ μποροῦν νὰ πετυχαίνουν τοὺς στόχους τους. Τὸ "πνεῦμα τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς" ἔχει διαποτίσει ἄλλες τὶς ἐκφάνσεις τῆς σύγχρονης πολιτικῆς σκέψης.

Δὲν ἔχω τὴν πρόθεση νὰ ἀναλύσω αὐτὸ τὸ ἐπίκαιρο θέμα. Θέλω ἁπλῶς νὰ δείξω ὅτι ἀποτελεῖ μιὰ ἀπὸ τὶς αἰτίες τοῦ παγώματος τῶν διαπροσωπικῶν σχέσεων στὶς σύγχρονες κοινωνίες. Γιατί, ὅπως καὶ νὰ τὸ κάνουμε, οἱ ὑγιεῖς διαπροσωπικὲς σχέσεις προϋποθέτουν τὴν εἰλικρίνεια καὶ τὴν ἀγάπη καὶ αὐτὲς γιὰ νὰ ὑπάρξουν χρειάζονται τὴν ἐλευθερία τοῦ "θεολογικοῦ οὐρανοῦ". Δὲν μπορεῖ νὰ ζήσουν μόνο μὲ τὸν ἐπίγειο ἄρτο. Ὅταν ὁ οὐρανὸς τῆς πίστεως κλείνει, τότε σκοτεινιάζει ὅλη ἡ ζωὴ· ὑποτασσόμαστε στὸ ἔνστικτο τῆς αὐτοσυντήρησης, ὑπακούουμε στὸ νόμο τῆς ζούγκλας.

Ἁπτὰ παραδείγματα γιὰ τὰ παραπάνω μᾶς δίνουν συνεχῶς τὰ Μ.Μ.Ε. Τὸν τελευταῖο καιρό, λοιπόν, πληροφορούμαστε συνεχῶς γιὰ κοινωνικὲς ἀναταραχές, οἱ ὁποῖες ἔχουν ὡς ὑπόβαθρο τὴν "νόμιμη" ἀγνόηση τοῦ ἀνθρώπου ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο, τὴν κατοχηρωμένη ἀπὸ τοὺς νόμους ἀδιαφορία κάποιων οἰκονομικὰ ἰσχυρῶν γιὰ τὶς ὑλικὲς ἀνάγκες τῶν ἐξαρτημένων ἀπὸ τὶς δραστηριότητές τους συνανθρώπων τους. Οἱ ἀναταραχὲς αὐτὲς εἶναι ἀποτελέσματα τῆς ψυχρῆς ἐπιχειρηματικῆς λογικῆς, ποὺ κυριάρχησε στὶς σύγχρονες ἐλεύθερες κοινωνίες. Εἶναι μιὰ λογικὴ ποὺ δὲν βλέπει μπροστά της ἀνθρώπους, δηλαδή, ἐλεύθερες λογικὲς ὑπάρξεις μὲ ἀναζητήσεις, ἀγωνίες, ἀδιέξοδα, ἐπιθυμίες καὶ ὁράματα. Βλέπει μόνον τὸ δίδυμο τοῦ κόστους καὶ τοῦ κέρδους, ἑστιάζοντας πιὸ πολὺ τὴν προσοχὴ στὸ ρυθμὸ αὐξήσεως τοῦ κέρδους. Ὅσοι κυριαρχοῦνται ἀπὸ αὐτὴ τὴ λογική, ἀκόμη καὶ τοὺς ὑπαλλήλους καὶ τοὺς ἐργάτες τους, μὲ τοὺς ὁποίους, μέσα στὸ πνεῦμα τῆς χριστιανικῆς παράδοσης, θὰ ἔπρεπε νὰ ἔχουν μιὰ πολὺ στενὴ ἀνθρώπινη σχέση, τοὺς βλέπουν σὰν οὐδέτερες οἰκονομικὲς μονάδες ἤ, πιὸ σωστά, τοὺς αἰσθάνονται σὰν κάποια "πρώτη ὕλη", ἡ ὁποία ἔχει γι' αὐτοὺς συγκεκριμένο κόστος, τὸ ὁποῖο ἡ ἐπιχειρηματική τους "σύνεση" ἐπιδιώκει συνεχῶς νὰ συμπιέζη. Ἔτσι βλέπουμε χιλιάδες ἐργάτες ἐργοστασίων νὰ μένουν χωρὶς ἐργασία, ἐπειδὴ οἱ διοικήσεις τῶν ἐργοστασίων στὰ ὁποῖα ἐργάζονταν, κήρυξαν πτώχευση ἤ, μελετῶντας τὴν παγκοσμιοποιημένη ἀγορὰ ἐργασίας, διαπίστωσαν ὅτι, ἂν μεταφέρουν τὸ ἐργοστάσιό τους σὲ κάποια ἄλλη χώρα, τὸ κόστος τῶν ἐργατικῶν χεριῶν θὰ εἶναι πολὺ μικρότερο, ὁπότε τὸ κέρδος τῆς ἐπιχείρησής τους θὰ γίνει πολὺ μεγαλύτερο. Μέσα σ' αὐτὴ τὴ λογικὴ ὁ ἀνθρώπινος παράγοντας, μὲ τὴν πολυπλοκότητα τῶν ψυχοσωματικῶν λειτουργιῶν καὶ ἀναγκῶν του, ἐκμηδενίζεται ἢ μᾶλλον μαζοποιεῖται, γίνεται ἄμορφη κοινωνικὴ μᾶζα, ἡ ὁποία, ὅταν δὲ συμφέρει σὰν "πρώτη ὕλη" στὴν "βιομηχανία τοῦ κέρδους", ἀποβάλλεται σὰν "οἰκονομικὸ ἀπόβλητο" μέσα στὶς κοινωνίες τῶν πόλεων δηλητηριάζοντας μὲ ἀναστατώσεις καὶ φτώχεια τὴ ζωή τους.

Αὐτὸ τὸ οἰκονομικὸ καὶ κοινωνικὸ πρόβλημα εἶναι κάτι ποὺ ἀφορᾶ ἄμεσα τὴν Ἐκκλησία. Ὄχι τόσο γιατί τὴν ὑποχρεώνει νὰ ἐπεκτείνη τις ἤδη ὑπάρχουσες φιλανθρωπικὲς δραστηριότητές της, ὅσο γιατί πρέπει νὰ διατυπώση πειστικὰ τὴν ἀλήθεια, ὅτι ὅλα αὐτοῦ τοῦ εἴδους τὰ προβλήματα εἶναι ἀποτελέσματα τοῦ ἀποκλεισμοῦ τῆς χριστιανικῆς θεολογίας ἀπὸ τὸ ὑπόβαθρο τῆς πολιτικῆς σκέψης. Ἡ θεολογία δὲν μετατρέπεται σὲ πολιτική, ἀλλὰ μὲ τὸ πνεῦμα της διευρύνει τοὺς ὁρίζοντες τῶν πολιτικῶν καὶ ἐξανθρωπίζει τὶς πολιτικές.

Πρέπει νὰ ἐπισημανθῇ ὅμως ὅτι ἡ ψυχρὴ ἐπιχειρηματικὴ λογικὴ εἶναι μιὰ λογικὴ εὔκολα κατανοητὴ καὶ ἀποδεκτὴ ἀπὸ ὅλους τοὺς "συνετοὺς" ἀνθρώπους τοῦ αἰῶνος τούτου, ἐνῷ πολλοὶ ἀπὸ αὐτοὺς δυσκολεύονται νὰ ἀποδεχθοῦν καὶ νὰ ὁμολογήσουν τὴν ἱστορικὴ σημασία τῆς πίστης, ἰδιαίτερα τῆς Χριστιανικῆς, γιὰ τὴν πολιτισμικὴ οἰκοδόμηση τῶν προηγμένων κοινωνιῶν, ἰδιαίτερα τῆς Εὐρώπης. Εἶναι, βέβαια, γεγονὸς ὅτι ἡ σύγχρονη Εὐρώπη, ἡ ὁποία μᾶς ἐνδιαφέρει ἄμεσα, δὲν εὐτύχησε νὰ οἰκοδομηθῇ πάνω στὸν καθαρὸ λόγο τῶν Ἀποστόλων καὶ τῶν Προφητῶν, ἀλλὰ στὶς αἱρετικὲς διαστρεβλώσεις τοῦ εὐαγγελικοῦ μηνύματος, ποὺ ἔγιναν αἰτία γιὰ ἔριδες καὶ θρησκευτικοὺς πολέμους, ποὺ δημιούργησαν πολλὰ τραύματα στὸ σῶμα τῆς δυτικῆς Εὐρώπης.. Παρὰ ταῦτα ὅμως βασικοὶ κανόνες ζωῆς, ὅπως αὐτοὶ ποὺ περιέχονται στὴν "ἐπὶ τοῦ Ὅρους ὁμιλία" τοῦ Χριστοῦ, βρίσκονται ἀκόμη μέσα στὶς συνειδήσεις ὅλων τῶν χριστιανικῶν λαῶν, σὰν ἀρχαῖα ἀπηχήματα, ἔστω ἰσχνά, μιᾶς πλούσιας πνευματικῆς παραδόσεως. Αὐτὰ τὰ ἰσχνὰ ἀπηχήματα ἔχουν τὴν δύναμη – ἂν θέλουμε– νὰ ἐμπλουτίσουν καὶ πάλι τὴν ζωὴ τῶν εὐρωπαϊκῶν λαῶν μὲ τὴν ἀρχοντιὰ καὶ τὸ φιλότιμο τῆς ζωῆς ποὺ κήρυξε ὁ Χριστός. Ἀρκεῖ βέβαια νὰ ὑπάρχουν οἱ κατάλληλοι "ἐνισχυτὲς" αὐτῶν τῶν ἰσχνῶν ἀπηχημάτων. Αὐτοὶ οἱ "ἐνισχυτὲς" μπορεῖ νὰ προέρχονται ἀπὸ ὅλες τὶς κατηγορίες τῶν διαμορφωτῶν τῆς κοινῆς γνώμης.

Προφανῶς οἱ κυβερνήσεις τῶν κρατῶν δὲν μποροῦν νὰ παίξουν τὸν ρόλο τῶν θρησκευτικῶν ἡγετῶν, δὲν μποροῦν νὰ ταυτισθοῦν μὲ τὶς ἐκκλησιαστικὲς διοικήσεις. Μποροῦν ὅμως νὰ προβάλλουν πρότυπα, τὰ ὁποῖα βρίσκονται στὶς παραδόσεις τῶν λαῶν τους. Σ' αὐτὸ τὸ σημεῖο ὅμως ὑπάρχει τὸ μεγάλο πρόβλημα. Οἱ συζητήσεις γύρω ἀπὸ τὸ σύνταγμα τῆς Εὐρώπης ἔδειξαν ὅτι οἱ σύγχρονες δημοκρατικὲς κυβερνήσεις δὲν τολμοῦν νὰ ἐπιλέξουν πρότυπα γιὰ τοὺς λαούς τους. Δὲν ἀναλαμβάνουν αὐτὸ τὸ ρίσκο. Θέλουν τὸν ρόλο τοῦ ἁπλοῦ διαχειριστῆ τῶν καταστάσεων ποὺ δημιουργεῖ ἡ ἐλεύθερη ἀνθρώπινη δραστηριότητα.

Ὅλα αὐτὰ βέβαια δὲν ἰσχύουν ἀκόμη γιὰ τὸ Σύνταγμα καὶ τοὺς νόμους τοῦ Ἑλληνικοῦ κράτους, στοὺς ὁποίους ὑπάρχουν ἀρχὲς καὶ πρότυπα. Γιὰ παράδειγμα ὁ ἐκπαιδευτικὸς νόμος 1566/85, στὸ ἄρθρο 1, περὶ τοῦ γενικοῦ σκοποῦ τῆς πρωτοβάθμιας καὶ δευτεροβάθμιας Ἐκπαίδευσης, μεταξὺ ἄλλων προβλέπει, τὴν ὑποβοήθηση τῶν μαθητῶν "..νὰ διακατέχονται ἀπὸ πίστη πρὸς τὴν πατρίδα καὶ τὰ γνήσια στοιχεῖα τῆς Ὀρθόδοξης Χριστιανικῆς Παράδοσης". Τέτοιες διατάξεις, βέβαια, δὲν εἶναι γνωστὸ πόσο ἀκόμη θὰ ἀντέξουν, γιατί σὲ λίγο καιρὸ θὰ ἀρχίσουμε, ὡς νομοταγεῖς εὐρωπαῖοι πολῖτες, νὰ προσαρμόζουμε τοὺς νόμους μας πρὸς τὶς ἀρχὲς τοῦ ἐκκολαπτόμενου εὐρωπαϊκοῦ συντάγματος.

Τὸ θέμα εἶναι ὅτι πολλὰ πράγματα μποροῦν νὰ γίνουν νόμιμα, ἐνῷ εἶναι ἄδικα καὶ ἀπάνθρωπα. Ἡ ἐπιδίωξη ὅλων τῶν δημοκρατικῶν κυβερνήσεων εἶναι νὰ προσεγγίζουν μὲ τοὺς νόμους ποὺ ψηφίζουν, ὅσο μποροῦν πιὸ πολύ, τὸ δίκαιο. Ὅταν ὅμως τὰ νομοθετικὰ σώματα ἐπηρεάζονται ἀπὸ τοὺς ἀπρόσωπους δεῖκτες τῆς οἰκονομίας, τότε αὐτὸ εἶναι πολὺ δύσκολο. Ἡ ἄσκηση τῆς νομοθετικῆς ἐξουσίας μέσα σ' ἕνα τέτοιο κλίμα "θέλει ἀρετὴν καὶ τόλμην". Ἀπαιτεῖ προϋποθέσεις ποὺ εἶναι ἔξω ἀπὸ τὸ "πνεῦμα τῆς οἰκονομίας". Οἱ ρίζες τῆς ἀνθρωπιστικῆς καὶ θρησκευτικῆς παράδοσης, ἰδιαίτερα μάλιστα ὅταν αὐτὴ εἶναι ἐμποτισμένη ἀπὸ τὴν διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν Ἀποστόλων, μποροῦν νὰ δώσουν αὐτὲς τὶς προϋποθέσεις. Μποροῦν νὰ δώσουν δυνάμεις γιὰ ἕναν ἐξανθρωπισμὸ τοῦ κράτους καὶ τῆς οἰκονομίας, ὥστε τὸ πρωτεῦον νὰ μὴν εἶναι ἡ εὐημερία τῶν ἀριθμῶν, ἀλλὰ ἡ εὐημερία καὶ ἡ πρόοδος τῶν ἀνθρώπων.