Ἔναρθρος λόγος καὶ ἀλάλητος στεναγμός

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Στὴν πνευματική, ἀλλὰ καὶ τὴν λατρευτικὴ καὶ λειτουργικὴ ζωη, ὑφίσταται ἕνας συνδυασμὸς μεταξὺ τοῦ ἐνάρθρου λόγου καὶ τοῦ ἀλαλήτου στεναγμοῦ - λόγου. Μεσα στὴν Ἁγία Γραφή, καὶ ἰδίως στὶς Ἐπιστολὲς τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, γιὰ νὰ περιορισθῶ μόνον σὲ αὐτές, φαίνεται ἡ διαφορὰ καὶ σχέση μεταξὺ τοῦ ἐνάρθρου λόγου καὶ τοῦ ἀλαλήτου στεναγμοῦ καὶ κατ ἐπέκταση ἡ σχέση καὶ διαφορὰ μεταξὺ τῆς λογικῆς καὶ τῆς νοερᾶς λατρείας.

Ἡ ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου, κατὰ τὴν διδασκαλία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἔχει δύο παράλληλες ἐνέργειες, ἤτοι τὴν λογικὴ ἐνέργεια καὶ τὴν νοερὰ ἐνέργεια, ἡ ὅπως τὸ διατυπώνει ὁ ἅγιος Μαξιμος ὁ Ὁμολογητής, νοῦ καὶ λόγο. Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς μιλῶντας γιὰ τὴν ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου γράφει ὅτι αὐτὴ εἶναι λογικὴ καὶ νοερά. Ὁπότε, πολλὲς φορὲς κατὰ τὴν διάρκεια τῆς λατρείας ἀναπτύσσονται καὶ οἱ δύο αὐτὲς ἐνέργειες παράλληλα, ἡ μπορεῖ νὰ καλλιεργοῦνται καὶ μεμονωμένα. Ἡ νοερὰ ἐνέργεια, μὲ τὴν Χαρη τοῦ Θεοῦ, λειτουργεῖ καὶ ἐντὸς καὶ ἐκτὸς τῆς λατρείας. Πρόκειται, ὅπως τὸ βλέπουμε σὲ ὅλη τὴν ἡσυχαστικὴ διδασκαλία, γιὰ τὴν λεγομένη λογικὴ καὶ νοερὰ προσευχή.

Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος στὴν πρὸς Ρωμαίους ἐπιστολή του, κάνει λόγο γιὰ τὴν "λογικὴ λατρεία" γράφοντας: "Παρακαλῶ οὗν ὑμᾶς, ἀδελφοί, διὰ τῶν οἰκτιρμῶν τοῦ Θεοῦ, παραστῆσαι τὰ σώματα ὑμῶν θυσίαν ζῶσαν, ἁγίαν, εὐάρεστον τῷ Θεῷ, τὴν λογικὴν λατρείαν ὑμῶν" (Ρώμ. ιβ , 1). Πρόκειται γιὰ τὴν ζωντανὴ θυσία, ὄχι τὴν θυσία τῶν ζώων, καὶ γιὰ τὴν λογικὴ λατρεία, ἀφοῦ ὁ ἄνθρωπος εἶναι λογικὸ ὀν, δημιουργημένος κατ εἰκόνα τοῦ Λογου καὶ ἑπομένως, πρέπει νὰ πλησιάζη τὸν Θεο μὲ τὴν λογικὴ αὐτὴ λατρεία.

Οἱ πιστοὶ συνέρχονται στὴν λειτουργικὴ σύναξη καὶ προσεύχονται ἀπὸ κοινοῦ, χρησιμοποιῶντας τὴν λογικὴ καὶ τὸν λόγο, ἀναγινώκοντας ψαλμοὺς καὶ ὕμνους, καὶ ψάλλοντας διάφορα τροπάρια. Σὲ αὐτὸ τὸ θέμα ἀναφέρεται καὶ ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ὅταν γράφη: "ἀλλ ?ν ἐκκλησία θέλω πέντε λόγους διὰ τοῦ νοὸς μοῦ λαλῆσαι, ἵνα καὶ ἄλλους κατηχήσω, ἡ μυρίους λόγους ἐν γλώσσῃ" (Α Κόρ. ἰδ , 19). Στὴν περίπτωση αὐτήν, ὁ ὅρος νοῦς ταυτίζεται μὲ τὴν λογική, ἀκριβῶς γι αὔτὸ ἔχουμε μιὰ ἐξέλιξη στὴν ὁρολογία αὐτὴν κατὰ τὴν Πατερικὴ διδασκαλία. Γιατί ἂν οἱ πιστοὶ προσεύχονται μόνον νοερὰ καὶ ὄχι μὲ τὸν ἔναρθρο λόγο, τότε "ὁ ἀναπληρῶν τὸν τόπον τοῦ ἰδιώτου πὼς ἐρεῖ τὸ ἀμὴν ἐπὶ τῇ σῇ εὐχαριστία" (Α Κόρ. ἰδ , 16).

Παράλληλα μὲ τὴν λογικὴ λατρεία ποὺ γίνεται στὸν Ἱερὸ Ναο, ὑπάρχει καὶ ἡ νοερὰ λατρεία ποὺ εἶναι οἱ ἀλάλητοι στεναγμοί, οἱ ὁποῖοι ἐνεργοῦνται ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, ὁ ὁποῖος ἀναφέρεται στὴν λογικὴ λατρεία, κάνει λόγο καὶ γιὰ τοὺς ἀλαλήτους στεναγμούς. "Τὸ γὰρ τί προσευξώμεθα καθ' ό δεῖ οὐκ οἴδαμεν, ἀλλ αὐτὸ τὸ Πνεῦμα ὑπερεντυγχάνει ὑπὲρ ἡμῶν στεναγμοῖς ἀλαλήτοις" (Ρώμ. η 26). Τὸ ἴδιο τὸ Ἁγιον Πνεῦμα προσεύχεται μέσα στὴν καρδιὰ τοῦ ἀνθρώπου μὲ στεναγμοὺς ἀλαλήτους.

Σὲ αὐτὴν τὴν νοερὰ προσευχὴ ἀναφέρεται καὶ σὲ ἄλλη Ἐπιστολή του ὁ Ἀπόστολος Παῦλος. Συγκεκριμένα, στὴν πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολή του γράφει: "καὶ μὴ μεθύσκεσθε οἴνῳ, ἐν ὦ ἐστιν ἀσωτία, ἀλλὰ πληροῦσθε ἐν Πνεύματι, λαλοῦντες ἑαυτοῖς ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις καὶ ὠδαῖς πνευματικαῖς, ἄδοντες καὶ ψάλλοντες ἐν τῇ καρδίᾳ ὑμῶν τῷ Κυρίω" (Ἐφεσ. ἔ , 18-19). Προφανῶς ἐδῶ γίνεται λόγος γιὰ τὴν νοερὰ προσευχή, ποὺ γίνεται ὑπὸ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μέσα στὴν καρδιά, καὶ αὐτὴ ἡ προσευχὴ εἶναι μιὰ πνευματικὴ νηφάλια μέθη, ποὺ ἐνεργεῖται ἀπὸ τὸν πνευματικὸ οἶνο ποὺ εἶναι τὸ Ἁγιον Πνεῦμα καὶ δὲν συγκρίνεται μὲ τὴν μέθη ποὺ προξενεῖ ὁ ὑλικὸς οἶνος.

Παράλληλο εἶναι καὶ τὸ ἄλλο χωρίο, ποὺ ἀναφέρεται ἀπὸ τὸν Ἀπόστολο Παῦλο στὴν πρὸς Κολοσσαεὶς ἐπιστολή του. Γράφει: "ὁ λόγος τοῦ Χριστοῦ ἐνοικείτω ἐν ὑμῖν πλουσίως ἐν πάσῃ σοφίᾳ· διδάσκοντες καὶ νουθετοῦντες ἑαυτοὺς ψαλμοῖς καὶ ὕμνοις καὶ ὠδαῖς πνευματικαῖς, ἐν χάριτι ἄδοντες ἐν τῇ καρδίᾳ ὑμῶν τῷ Κυρίω" (Κόλ. γ , 16).

Ὅπως ἐλέχθη προηγουμένως, ὑπάρχει λογικὴ προσευχὴ καὶ νοερὰ προσευχή. Στὴν πρὸς Κορινθίους ἐπιστολή του, ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, ἀναφέρεται σὲ αὐτὰ τὰ δύο εἴδη προσευχῆς, μὲ τὴν διαφορὰ ὅτι τὴν λογικὴ προσευχὴ τὴν ὀνομάζει προσευχὴ ποὺ γίνεται μὲ τὸν νοῦ, καὶ τὴν καρδιακή - νοερὰ προσευχὴ τὴν ὀνομάζει προσευχὴ ποὺ γίνεται ἐν πνεύματι. Γράφει: "προσεύξομαι τῷ πνεύματι, προσεύξομαι δὲ καὶ τῷ νοϊ· ψαλῶ τῷ πνεύματι, ψαλῶ δὲ καὶ τῷ νοϊ" (Ἂ Κόρ. ἰδ , 15).

Ἡ νοερὰ προσευχὴ συνδέεται καὶ μὲ τὴν λογικὴ προσευχή, ποὺ γίνεται ἀπὸ ὅλη τὴν εὐχαριστιακὴ κοινότητα, δηλαδὴ ἡ νοερὰ προσευχὴ καὶ προηγεῖται τῆς λογικῆς προσευχῆς καὶ γίνεται κατὰ τὴν διάρκεια αὐτῆς καὶ ἀκολουθεῖ μετὰ ἀπὸ αὐτήν. Ἀλλὰ μιὰ λογικὴ προσευχὴ χωρὶς τὴν νοερὰ προσευχή, εἶναι ἐξωτερικὴ καὶ δὲν δημιουργεῖ τὶς προϋποθέσεις μεθέξεως τοῦ Θεοῦ. Γι αὔτὸ καὶ ἡ ἡσυχαστικὴ παράδοση καὶ ἡ νηπτικὴ διδασκαλία εἶναι ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιὰ τὴν ὀργανικὴ καὶ οὐσιαστικὴ συμμετοχὴ τῶν Χριστιανῶν στὴν κοινή, κατὰ τὴν εὐχαριστιακὴ σύναξη, προσευχή.-