Ἀναστασίου Φιλιππίδη: Ὁ Ἅγιος Πορφύριος Γαζῆς καὶ ὁ κόσμος τῆς Ὕστερης Αρχαιότητας

Στις 26 Φεβρουαρίου η Εκκλησία μας γιορτάζει τη μνήμη του αγίου Πορφυρίου επισκόπου Γάζης της Παλαιστίνης. Ο άγιος Πορφύριος καταγόταν από τη Θεσσαλονίκη και έζησε μεταξύ 350 και 420. Ο Βίος του, από τους αρχαιότερους βίους αγίων μετά την παύση των διωγμών, γράφηκε από το μαθητή του διάκονο Μάρκο και αποτελεί ένα από τα γλαφυρότερα αγιολογικά κείμενα που διαθέτουμε, καθώς διαπνέεται από τη ζωντάνια της αφήγησης, σε πρώτο πρόσωπο, ενός αυτόπτη μάρτυρα.

Εδώ και τρία χρόνια οι Έλληνες αναγνώστες έχουν την τύχη να μπορούν να διαβάσουν το Βίο του αγίου σε μια επιμελημένη έκδοση των εκδόσεων Ζήτρος, με εισαγωγή και νεοελληνική απόδοση του μοναχού Πορφυρίου Σιμωνοπετρίτη. Όπως σημειώνει και ο επιμελητής, υπάρχουν διάφοροι τρόποι ανάγνωσης ενός βίου αγίου. Ο κύριος σκοπός ασφαλώς είναι η πνευματική ωφέλεια του αναγνώστη, η μίμηση, κατά το δυνατόν, του αγίου. Στο σημερινό άρθρο, όμως, θα περιοριστούμε μόνο σε ορισμένα ιστορικά στοιχεία τα οποία προκύπτουν από το Βίο και θα τα εντάξουμε στην ευρύτερη ανάλυση της εποχής, όπως την έχουν μελετήσει οι κορυφαίοι σύγχρονοι ιστορικοί.

Τα τελευταία τριάντα χρόνια ένας συναρπαστικός νέος κλάδος έχει προκύψει στη διεθνή ιστοριογραφία: η μελέτη της «Ύστερης Αρχαιότητας». Ο κλάδος αυτός εξετάζει την περίοδο από το 200 η 300 μ.Χ. ως το 600 η 700 μ.Χ. περίπου. Είναι η εποχή που παλιότερα χαρακτηριζόταν ως «Παρακμή και Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας», αλλά σήμερα έχει γίνει δεκτό ότι το μόνο που συνέβηκε ήταν η αλλαγή της πολιτικής διοίκησης σε ένα τμήμα των δυτικών επαρχιών της Αυτοκρατορίας, ενώ η υπόλοιπη παρέμεινε όρθια και ακμάζουσα. Συνεπώς το ενδιαφέρον των ιστορικών έχει μετατοπιστεί από την ανάλυση των αιτίων της «πτώσης» στην εξέταση των μεταβολών στην ενιαία «Ύστερη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία». Η καθοριστική μεταβολή της εποχής ήταν η επικράτηση του χριστιανισμού. Απαλλαγμένοι από τις παρωπίδες του Διαφωτισμού, οι σύγχρονοι ιστορικοί έχουν παύσει να αποδίδουν ένα τόσο πολύπλοκο κοινωνικό φαινόμενο, όπως η άνοδος του Χριστιανισμού, στην «εξάπλωση των προλήψεων» και στην «παρακμή του ορθολογισμού», σε σύγκριση με τον κλασικό ελληνορρωμαϊκό κόσμο.

Αναμφίβολα το μεγαλύτερο μερίδιο σε αυτή την επανάσταση στην ιστοριογραφία το φέρει ο Πήτερ Μπράουν, καθηγητής σήμερα στο Πρίνστον των ΗΠΑ. Οι απόψεις του Π. Μπράουν είναι πλέον διεθνώς αποδεκτές και οι νεώτεροι ιστορικοί εργάζονται πάνω στη μεθοδολογία που εισήγαγε ο ίδιος. Στο σημερινό άρθρο θα επικεντρωθούμε σε δυό βασικά συμπεράσματα του Μπράουν και θα δούμε πως επαληθεύονται από το Βίο του αγίου Πορφυρίου. Το πρώτο είναι η αποδοχή του αγίου από την τοπική κοινότητα και η διαφοροποίησή του από το μάγο, σε μια κοινωνία όπου συνυπήρχαν κάθε είδους θρησκείες και δοξασίες. Το δεύτερο είναι η ανάδειξη του αγίου σε «προστάτη» της επαρχίας, στη θέση προηγούμενων Ρωμαίων αριστοκρατών «πατρόνων».

Για να ερμηνεύση το πέρασμα από την αρχαία θρησκεία στη χριστιανική, ο Μπράουν δεν καταφεύγει σε απλοϊκές ερμηνείες περί «υποχώρησης του ορθολογισμού» και «εξάπλωσης των προλήψεων» (ούτε βέβαια «κρατικής βίας», όπως ισχυρίζονται, μόνο στην Ελλάδα, κάποιοι νεοπαγανιστές). Αντίθετα, διαπιστώνει από τις πηγές ότι οι άνθρωποι του 4ου-5ου-6ου αιώνα ήταν εξίσου ορθολογικοί με τους προγόνους τους. Επιπλέον, σε μια εποχή συνύπαρξης αντίθετων δοξασιών, οι άνθρωποι εξασκήθηκαν να διακρίνουν τον απατεώνα, τον μάγο από τον άγιο. Γράφει: «Ο άνθρωπος της Ύστερης Αρχαιότητας δεν ήταν μωρόπιστος, αντιθέτως αντιμετώπιζε το υπερφυσικό εξοπλισμένος μ’ ένα σύνολο δοξασιών περί του Σύμπαντος, που του παρείχε ένα λεπτομερές και εξαντλητικό ερωτηματολόγιο σχετικά με τις εναλλακτικές πηγές οιασδήποτε εκδήλωσης του υπερφυσικού». («Η Δημιουργία της Ύστερης Αρχαιότητας», σ.43). «Εξοπλισμένος κατ’ αυτόν τον τρόπο, ήταν ανά πάσα στιγμή έτοιμος να εξετάσει επί μακρόν και εξονυχιστικά τα δόντια του αλόγου που του χάριζαν». […] «Οι άνθρωποι πίστευαν και στα «θαύματα» και στη «μαγεία». Αυτό δεν οφείλεται στην άνευ όρων μωροπιστία τους, αλλά μάλλον στο ότι είχαν την ελευθερία να διαλέξουν ποιόν από τους κατόχους υπερφυσικής δύναμης θα αναγνώριζαν ως ιερό άνδρα και ποιόν θα απέρριπταν ως μάγο».(σ.44).

Η κολοσσιαία μεταβολή, όπως την ανίχνευσε ο Μπράουν, αφορούσε την ανάδειξη του αγίου σε ρόλο ενδιάμεσου μεταξύ ουρανού και γης. Σε αντίθεση με προηγούμενους ενδιάμεσους, ο άγιος ήταν μια φυσική παρουσία και η δράση του έφερνε χειροπιαστά αποτελέσματα. Ενώ παλιότερα, ο ασθενής έπρεπε να επικαλεστή π.χ. τον Ασκληπιό, δηλαδή κάποια οντότητα την οποία κανείς δεν είχε δει παρά μόνον ίσως σε όνειρο, τώρα πήγαινε στον άγιο, έναν άνθρωπο όπως κι ο ίδιος, ο οποίος είχε αποδείξει με τη ζωή του ότι είχε «παρρησία» προς τον Θεό. Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα της εποχής αποτελεί, για τον Μπράουν, ο άγιος Συμεών ο Στυλίτης, στις προσευχές του οποίου κατέφευγαν χιλιάδες άνθρωποι. Στις μικρές πόλεις και τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, όπου οι περισσότεροι άνθρωποι γνωριζόντουσαν προσωπικά, η αποδοχή κάποιου ως «ενδιάμεσου» προς τον Θεό δεν ήταν απλή υπόθεση: «Μια κοινωνία που ήταν έτοιμη να αποδώσει σε ορισμένα μέλη της τέτοιες εξουσίες ήταν πολύ προσεκτική. Οι άνθρωποι παρακολουθούσαν στενά ο ένας τον άλλον για να ανακαλύψουν τα σημάδια της οικειότητας με το υπερφυσικό που επικύρωναν τις αξιώσεις της. Η ίδια η αγιότητα μπορούσε να μετρηθεί». (οπ.παρ., σ.37).

Στο Βίο του αγίου Πορφυρίου συναντούμε πολλές επαληθεύσεις της θεωρίας του Μπράουν, ιδιαίτερα επειδή η Γάζα αποτελούσε ακόμη κέντρο ειδωλολατρών γύρω στο 400 μ.Χ και συνεπώς υπήρχε έντονος ανταγωνισμός των «δοξασιών». Θα αναφέρουμε δυό παραδείγματα. Στο πρώτο, μια παρατεταμένη ανομβρία δεν τερματίζεται, παρ’ όλες τις επικλήσεις των ειδωλολατρών στο Δία. Η βροχή έρχεται μόνον όταν ο επίσκοπος Πορφύριος και οι λιγοστοί Χριστιανοί, μετρημένοι 280 λέει ο διάκονος Μάρκος, προσεύχονται με νηστεία, αγρυπνία και λιτανεία. Η έμπρακτη απόδειξη της δυνατότητας επικοινωνίας με τον αληθινό Θεό μεταστρέφει 35 ειδωλολάτρες. Στην πολυάνθρωπη, και τότε όπως και σήμερα, Γάζα, με την πάντα απειλητική κοντινή έρημο, η βροχή αποτελούσε το μεγαλύτερο δώρο του αληθινού Θεού στους ανθρώπους.

Σε ένα δεύτερο παράδειγμα, μια επίτοκος από πλούσια ειδωλολατρική οικογένεια, η Αιλιάς, είχε δύσκολο τοκετό και κινδύνευε να χάση το παιδί. Οι συγγενείς επικαλέστηκαν μάντεις κι εξορκιστές, πρόσφεραν θυσίες, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Η τροφός της, πιστή Χριστιανή, έτρεξε στον επίσκοπο Πορφύριο. Αυτός της υπέδειξε να μιλήση σχετικά στους συγκεντρωμένους συγγενείς και μετά να φωνάξη μπροστά στην Αιλιάδα: «ο Ιησούς Χριστός, ο υιός του Θεού του ζώντος, σε κάνει καλά. Πίστεψε σ’ Αυτόν και θα ζήσεις». Πράγματι αυτό έκανε η τροφός και το βρέφος γεννήθηκε ζωντανό.Την επόμενη μέρα όλοι οι συγγενείς πήγαν στον επίσκοπο και ζήτησαν να κατηχηθούν ώστε να βαπτιστούν Χριστιανοί. Συνολικά 64 άνθρωποι βαπτίστηκαν χάρη σ’ αυτό το γεγονός.

Όπως σημειώνει ο Μπράουν, είναι ενδιαφέρον ότι στο περιβάλλον της Ύστερης Αρχαιότητας προσηλωμένοι στις προλήψεις και στον ανορθολογισμό παρέμεναν κυρίως όχι οι αμόρφωτοι αλλά ορισμένοι συντηρητικοί λόγιοι. Γράφει: «Το αρνητικό πρόσημο που σήμερα θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε για να χαρακτηρίσουμε ως «προλήψεις» η ως «μη ορθολογικές» ορισμένες αξιώσεις η δοξασίες χρησιμοποιούνταν εκείνη την εποχή συχνά από ομάδες οι οποίες συντηρούσαν εδραιωμένες λόγιες παραδόσεις, όπως γιατροί, νομοθέτες, και φιλόσοφοι». (οπ.παρ., σ.46). Στην εποχή μας βλέπουμε ουσιαστικά να επαναλαμβάνεται το ίδιο φαινόμενο, αφού, μετά από 200 χρόνια επικράτησης του Διαφωτισμού και του ορθολογισμού, ανθούν οι παραθρησκείες και οι δεισιδαιμονίες ακριβώς εκεί όπου υποχωρεί η χριστιανική πίστη.

Η δεύτερη σημαντικότατη αλλαγή την οποία παρατηρεί ο Μπράουν είναι η ανάδειξη του αγίου σε προστάτη της τοπικής κοινότητας. (Βλ. την περίφημη μελέτη του «Η ανάδειξη και η λειτουργία του αγίου στην Ύστερη Αρχαιότητα», τώρα στο βιβλίο του «Η Κοινωνία και το Άγιο στην Ύστερη Αρχαιότητα»). Τήν περίοδο αυτή υποχωρεί η παρουσία του πλούσιου Ρωμαίου «πάτρονα» της πόλης η της επαρχίας. Μέχρι τότε, ο καλός προστάτης φρόντιζε για την κατανομή του πολύτιμου νερού, για τη διαγραφή κάποιου χρέους, το διακανονισμό των διαφορών μεταξύ των χωρικών και μεσολαβούσε στην περιφερειακή η κεντρική εξουσία για την ικανοποίηση των δίκαιων αιτημάτων τους.

Μέσα στις κοινωνικές και οικονομικές ανακατατάξεις του 4ου και 5ου αιώνα, εξέλιπε η τάξη των πλουσίων προστατών των επαρχιών και οι τοπικές κοινωνίες βρέθηκαν αντιμέτωπες με ένα κενό. Στη θέση αυτή αναδύθηκαν οι άγιοι, πολλές φορές παρά τη θέλησή τους – καθώς είχαν επιλέξει τον μοναχικό η και ερημητικό δρόμο – ανταποκρινόμενοι στις εκκλήσεις της τοπικής κοινωνίας. Έτσι βλέπουμε αγίους να διαπραγματεύονται με εισβολείς, με απεσταλμένους του αυτοκράτορα, κλπ., εκπροσωπώντας το λαό της περιοχής τους. Επιπλέον, οι άγιοι, έχοντας κερδίσει την εμπιστοσύνη του λαού της επαρχίας τους, καλούνταν συχνά να αναλάβουν το ρόλο μεσολαβητή, διαιτητή, στις τοπικές διενέξεις.

Στο Βίο του αγίου Πορφυρίου βλέπουμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιου ρόλου του αγίου. Δεν πρόκειται τόσο για το ρόλο διαιτητή, αφού η Γάζα κατοικείται ακόμη από ειδωλολατρική πλειοψηφία, όσο απεσταλμένου της τοπικής κοινότητας προς την κεντρική εξουσία. Η Γάζα αποτελούσε ίσως μια ιδιάζουσα περίπτωση εκείνη την εποχή, καθώς η χριστιανική μειονότητα εξακολουθούσε να υφίσταται την καταπίεση της πλειοψηφίας. Δεν της επιτρεπόταν να αναλαμβάνη πολιτικά αξιώματα, ούτε να καλλιεργή τα χωράφια της – και όλα αυτά την εποχή που στην Κωνσταντινούπολη βασίλευε ο Αρκάδιος και στον αρχιεπισκοπικό θρόνο βρισκόταν ο «οσιώτατος Ιωάννης», δηλαδή ο Χρυσόστομος. Ο επίσκοπος Πορφύριος στέλνεται στην πρωτεύουσα ως αντιπρόσωπος της χριστιανικής κοινότητας με σκοπό να υπερασπιστή τα δικαιώματά της, ζητώντας τη βοήθεια της κεντρικής εξουσίας. Πράγματι, μετά από συναντήσεις τόσο με τον Πατριάρχη, όσο και με τη βασίλισσα, επιτυγχάνει την αποστολή αυτοκρατορικής βοήθειας στους Χριστιανούς της Γάζας.

Ο Βίος του αγίου Πορφυρίου προσφέρει πολλά ακόμη ενδιαφέροντα στοιχεία, τόσο ιστορικά όσο και θεολογικά. Στα δεύτερα συγκαταλέγεται η εντυπωσιακή ομοιότητα της ζωής των αγίων ανά τους αιώνες. Ζώντας με πλήρη ακτημοσύνη, νηστεία και προσευχή, ο άγιος Πορφύριος αξιώθηκε σπουδαίων χαρισμάτων, όπως η θαυματουργία και το προορατικό χάρισμα. Για την ακτημοσύνη του αξίζει να αναφερθή ότι όταν ακολούθησε το μοναχικό βίο διένειμε όλη τη μεγάλη περιουσία του στη Θεσσαλονίκη. Ο διάκονος Μάρκος, που ανέλαβε ο ίδιος αυτή τη διαδικασία, σημειώνει ότι από τη ρευστοποίηση της περιουσίας συγκεντρώθηκαν πάνω από 4.500 χρυσά νομίσματα. (Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι το ετήσιο εισόδημα ενός κτίστη εκείνα τα χρόνια πλησίαζε μόλις τα 10 χρυσά νομίσματα). Και, όπως συμβαίνει αδιάκοπα σε κάθε εποχή, ο επίσκοπος, λόγω της θέσης του, αντιμετωπίζει διάφορα δύσκολα προβλήματα με τους πιστούς. Αντί να αποφασίζη αμέσως, ο άγιος Πορφύριος αφιερώνει πρώτα χρόνο σε νηστεία και προσευχή και μετά αφήνεται κάθε φορά στο θέλημα του Θεού, το οποίο εκδηλώνεται ποικιλοτρόπως. Έτσι, με το έμπρακτο παράδειγμά του, δείχνει τη σωστή στάση κάθε χριστιανού, ανεξαρτήτως τόπου και χρόνου.

Η ανάγνωση του βίου των αγίων έχει πάντα να προσφέρη πνευματική ωφέλεια, ανεξάρτητα από τη χρονική η τοπική απόσταση που μας χωρίζει από την επίγεια παρουσία τους. Στα χρόνια μας, έχουμε την ιδιαίτερη ευλογία να κυκλοφορούν σε κατανοητή γλώσσα πολλά τέτοια βιβλία. Ας ευχηθούμε να μας παρακινούν όλους στη μίμηση της ζωής αυτών των αξιοθαύμαστων ανθρώπων που δόξασαν την ανθρώπινη φύση και δοξάστηκαν από τον Θεό.–