Γράφτηκε στις .

Προσκυνηματικές περιηγήσεις

Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Χαίρομαι πού καί πάλι συναντόμαστε στήν αρχή τού νέου έτους εδώ στήν Αθήνα γιά τήν κοπή τής Πρωτοχρονιάτικης Πίττας, ουσιαστικά γιά τήν ανανέωση τής πνευματικής μας επικοινωνίας. Αυτό είναι τό σημαντικότερο τής σημερινής συναντήσεως. Ο λαός συνήθως λέει ότι «σέ πόνεσα», δηλαδή τήν απουσία καί τήν έλλειψη επικοινωνίας τήν θεωρεί πόνο, στήν πραγματικότητα δέ ο πόνος προκαλείται από τήν αγάπη πού έχει γιά κάποιο πρόσωπο πού έχει καιρό νά τό δή.

Ευχαριστώ τήν ΟΣΥΝ γιά τήν νέα αυτή ευκαιρία πού μάς δίνει καί εύχομαι σέ όλους σας καλή χρονιά, μέ υγεία καί δύναμη γιά νά ξεπεράσουμε τήν κρίση, η οποία στήν πραγματικότητα δέν είναι κρίση οικονομική, αλλά κρίση πνευματική, η οποία δημιουργεί καί συνέπειες κοινωνικές.

Τό θέμα μέ τό οποίο θά σάς απασχολήσω φέτος έχει σχέση μέ τήν βράβευση τήν οποία κάνει η ΟΣΥΝ στούς πολιτιστικούς Συλλόγους τής Ναυπακτίας πού εκδίδουν Εφημερίδες. Βεβαίως πρέπει νά συγχαρώ καί τήν ΟΣΥΝ καί τούς πολιτιστικούς Συλλόγους γιά τό ποικιλότροπο έργο τό οποίο επιτελούν καί δίνουν ζωή στήν ορεινή Επαρχία, η οποία ερημώνει από ανθρώπους.

Προτίθεμαι νά πώ λίγα λόγια γιά τόν λεγόμενο θρησκευτικό τουρισμό, ή όπως τό λέμε στήν Εκκλησία, προσκυνηματική περιήγηση. Στήν Ιερά Σύνοδο τής Εκκλησίας έχουμε ιδιαίτερο Γραφείο, τό οποίο ονομάζεται «Συνοδικό Γραφείο Προσκυνηματικών Περιηγήσεων (Θρησκευτικού Τουρισμού)» μέ ποικίλη δραστηριότητα. Πρόσφατα (Νοέμβριο 2009) διοργανώθηκε από τήν Ιερά Σύνοδο στήν Ζάκυνθο τό Α' Πανελλήνιο Συνέδριο γιά θέματα θρησκευτικού τουρισμού τών Στελεχών τών Ιερών Μητροπόλεων τής Εκκλησίας τής Ελλάδος μέ σημαντικές εισηγήσεις καί γενικό θέμα «Προσκυνηματικές Περιηγήσεις (Ιστορία, Παράδοση, Νεώτερες εξελίξεις καί προβληματισμοί). Τά Επτάνησα ως Ορθόδοξοι Προσκυνηματικοί Προορισμοί».

Παρακολούθησα τό Συνέδριο αυτό καί είδα όλες τίς διαστάσεις αυτού τού φαινομένου, τό οποίο έχει επικρατήσει νά ονομάζεται θρησκευτικός τουρισμός.

1. Ορολογία τού φαινομένου

Η αγγλική λέξη turism δηλώνει αυτόν ο οποίος μετακινείται από τόπο σέ τόπο κυρίως γιά ψυχαγωγικούς λόγους. Από τήν κίνηση αυτή δημιουργήθηκε η φράση «θρησκευτικός τουρισμός».

Μοναστῆρι τῆς Παναγίας ἈμπελακιώτισσαςΠρόκειται γιά μετακίνηση προσώπων καί ομάδων γιά θρησκευτικούς λόγους. Η έκφραση θρησκευτικός τουρισμός «χρησιμοποιήθηκε γιά πρώτη φορά τό 1937 από τήν Κοινωνία τών Εθνών, τήν προκάτοχο τού Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) προκειμένου όπως χαρακτηρισθούν εκείνοι πού αποδημούσαν πρός ξένους τόπους γιά ένα διάστημα περισσότερο τών 24 ωρών» (π. Γεώργιος Τσέτσης).

Έχει διαπιστωθή ότι οι πρώτοι περιηγητές-τουρίστες ήταν οι Χριστιανοί, οι οποίοι περιφέρονταν σέ διάφορους εκκλησιαστικούς χώρους, κυρίως όμως στούς Αγίους Τόπους, γιά νά προσκυνήσουν τά μέρη εκείνα όπου έζησε, σταυρώθηκε, τάφηκε, αναστήθηκε καί αναλήφθηκε ο Χριστός καί όπου έζησε καί η πρώτη Χριστιανική Εκκλησία, καθώς επίσης καί μέ μοναστικά κέντρα στά οποία ζούσαν Άγιοι, γιά νά τούς ρωτήσουν διάφορα θέματα πού τούς απασχολούσαν. Διάφορα κείμενα τά οποία έχουν διασωθή, όπως τό Γεροντικό, ο Ευεργετινός κ.ά. είναι χαρακτηριστικά αυτής τής νοοτροπίας.

Οι μετακινούμενοι χαρακτηρίζονταν ως απόδημοι, διότι έβγαιναν από τούς δήμους καί οδοιπόροι, διότι οδοιπορούσαν μέ τίς δύσκολες τότε συνθήκες. Είναι γνωστό τό λεγόμενο Οδοιπορικό τής Αιθερίας από τήν Δύση, πού ήταν μιά μοναχή τού 5ου αιώνος, η οποία επισκέφθηκε τούς Αγίους Τόπους καί έγραφε τίς εντυπώσεις της από τίς περιηγήσεις στήν Γερόντισσά της.

Αυτές τίς μετακινήσεις συναντούμε καί σέ άλλα θρησκεύματα γιά ανάλογους σκοπούς.

Σήμερα έχουν προταθή άλλοι καλύτεροι ορισμοί, πού αποδίδουν περισσότερο τήν πραγματικότητα. Θεωρείται ότι αντί τού θρησκευτικού τουρισμού καλύτερος ορισμός είναι η έκφραση «προσκυνηματική περιήγηση», πού δηλώνει μιά μετακίνηση καί περιήγηση από τόπο σέ τόπο, όχι χάριν ψυχαγωγίας, αλλά χάριν προσκυνήσεως.

Εφέτος επισκέφθηκα τούς Αγίους Τόπους μέ μιά ομάδα από τήν Ναύπακτο καί μού έκανε εντύπωση ότι ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων κ. Θεόφιλος χρησιμοποίησε τόν όρο «προσκυνηματική θεωρία». Η λέξη θεωρία δηλώνει τήν όραση-θέα τών προσκυνημάτων καί η λέξη προσκυνηματική είναι ένδειξη σεβασμού στά σεβάσμια μέρη. Κατά τήν ομιλία του ανέφερε ότι παλαιότερα οι προσκυνητές πού έρχονταν στά Ιεροσόλυμα είχαν έντονα προσκυνηματικά ενδιαφέροντα καί όταν επέστρεφαν στά χωριά τους, τούς υποδέχονταν μέ πολύ ενθουσιασμό καί τούς ευλαβούνταν επειδή αξιώθηκαν νά μείνουν στούς τόπους εκείνους πού έζησε ο Χριστός. Οι προσκυνητές εθεωρούντο ιερά πρόσωπα, γι' αυτό τούς χαρακτήριζαν χατζήδες. Αυτό τό διεπίστωσα στό πρόσφατο ταξίδι μου στήν Τιφλίδα, πρωτεύουσα τής Γεωργίας, αφού οι προσκυνητές ζούσαν μέ τίς αναμνήσεις τους από τούς Αγίου Τόπους.

Επομένως, περισσότερο πρέπει νά χρησιμοποιήται ο όρος προσκυνηματική περιήγηση καί ειδικά γιά τούς Αγίους Τόπους προσκυνηματική θεωρία, παρά θρησκευτικός τουρισμός. Ωστόσο όμως πολλοί μετακινούνται καί μέ τήν έννοια πού προσδιορίζει ο θρησκευτικός τουρισμός, οπότε χρησιμοποιείται καί αυτός ο όρος.

2. Οι σωστές προϋποθέσεις τής προσκυνηματικής περιηγήσεως

Μοναστῆρι τῆς Παναγίας ἈμπελακιώτισσαςΣήμερα όπως έχει παρατηρηθή ο γενικός τουρισμός «αποτελεί μιά πολυεθνική καί πολυδιάστατη βιομηχανία, ένα σημαντικό στοιχείο κοινωνικής, πολιτισμικής, πολιτικής καί οικονομικής πραγματικότητος τής εποχής μας» (Γ. Τσέτσης). Πρόκειται γιά μιά βιομηχανία τουριστική πού απασχολεί έναν στούς κάθε εννέα κατοίκους τής γής καί αποφέρει πολλά κέρδη, όπως γιά παράδειγμα τό 2005 ανέρχονταν σέ 3,5 τρισεκατομ. δολ. (π. Γ. Τσέτσης). Μέσα σέ αυτή τήν πολυεθνική καί πολυδιάστατη βιομηχανία εντάσσεται καί ο θρησκευτικός τουρισμός πού γίνεται αφορμή γιά πλουτισμό πολλών παραγόντων.

Είναι ευνόητον ότι η προσκυνηματική περιήγηση δέν είναι εύκολη πράξη, γιατί εγκυμονεί καί πολλούς κινδύνους, όταν δέν διοργανώνεται κατάλληλα. Μπορεί νά ωφελήση καί νά βλάψη τούς προσκυνητές.

Κάνοντας λόγο γιά προσκυνηματική περιήγηση, εννοούμε κυρίως τρία πράγματα. Πρώτον, αυτούς πού διοργανώνουν τέτοιες εκδρομές-περιηγήσεις, δεύτερον, τό πρόγραμμα τών περιηγήσεων καί τρίτον, τούς χώρους πού φιλοξενούν τούς προσκυνητές.

Η Εκκλησία πρέπει νά ενδιαφέρεται ιδιαίτερα καί γιά τούς τρείς αυτούς παράγοντες, γιατί δέν πρέπει νά βλέπη τόν άνθρωπο ως μιά ατομική μονάδα, ούτε ως αντικείμενο εκμεταλλεύσιμο, αλλά ως πρόσωπο τό οποίο ενδιαφέρεται νά αντιμετωπίση τήν μοναξιά ή νά ικανοποιήση άλλες εσωτερικές αναζητήσεις.

Σέ Ιερατική Σύναξη πού έγινε στήν Ναύπακτο αναλύθηκε όλο αυτό τό φαινόμενο, επειδή πολλές Ενορίες ή Πρακτορεία διοργανώνουν εκδρομές μέ θρησκευτικό περιεχόμενο ή πολλές Ενορίες καί Μοναστήρια υποδέχονται τέτοιους εκδρομείς. Μεταξύ τών άλλων κατέληξα στά εξής συμπεράσματα.

Πρώτον, όσοι διοργανώνουν προσκυνηματικές περιηγήσεις πρέπει νά προετοιμάζουν καλά τήν ομάδα τών ανθρώπων καί τόν σκοπό τής εκδρομής. Βεβαίως, κάθε εκδρομή έχει καί ψυχαγωγικό σκοπό, αλλά δέν πρέπει νά παραβλέπωνται οι πνευματικές καί υπαρξιακές αναζητήσεις τών ανθρώπων. Μεταξύ τών προσκυνητών πρέπει νά υπάρχη ομοιογένεια, γιατί διαφορετικά θά υπάρξουν προβλήματα.

Δεύτερον, τό πρόγραμμα πρέπει νά είναι προσεγμένο καί νά ανταποκρίνεται στίς αναζητήσεις τών ανθρώπων. Ο υπεύθυνος τής προσκυνηματικής περιηγήσεως πρέπει νά είναι κατάλληλα προετοιμασμένος γιά νά ενημερώνη γιά τήν ιστορία τού τόπου, τήν σχέση μέ τά πρόσωπα πού πέρασαν από τόν τόπο εκείνο καί μέ τήν σύγχρονη ζωή.

Τρίτον, οι άνθρωποι πού υποδέχονται τούς προσκυνητές στά διάφορα κέντρα, θά πρέπει νά κάνουν τό έργο τους μέ πολλή αγάπη, νά προσφέρουν ό,τι είναι καλύτερο γι' αυτούς καί νά είναι προετοιμασμένοι μέ τό κατάλληλο υλικό, ώστε νά ωφελήται ποικιλοτρόπως ο προσκυνητής.

Επομένως, όλοι κατά διαφόρους τρόπους είμαστε αναμεμειγμένοι στόν λεγόμενο θρησκευτικό τουρισμό, είτε διοργανώνουμε τέτοιες περιηγήσεις είτε υποδεχόμαστε, οπότε καί πρέπει νά είμαστε έτοιμοι νά βοηθούμε τούς ανθρώπους καί νά τούς εισάγουμε στήν ιστορία, τόν πολιτισμό τού τόπου, στίς παραδόσεις του καί στήν σύγχρονη ζωή.

Γιά τό έργο αυτό χρειάζεται ιδιαίτερο μεράκι καί έμπνευση, γιατί δέν μπορούμε νά παραβλέψουμε τίς ανάγκες καί τίς δυνατότητες τού συγχρόνου ανθρώπου. Εάν τούς παλαιότερους χρόνους οι άνθρωποι μετακινούνταν μέ τόσες δυσκολίες αυτό πολύ περισσότερο γίνεται στήν εποχή μας.

3. Η προσκυνηματική περιήγηση στήν Ναυπακτία

Θά περιορίσω τόν λόγο μου κυρίως στήν Επαρχία τής Ναυπακτίας, τήν οποία τόσο αγαπούμε καί ενδιαφερόμαστε γιά τήν ποιοτική της αναβάθμιση.

Η Ναυπακτία, όπως είναι γνωστόν, είναι ένας χώρος πού συνδυάζει ομορφιά καί παράδοση, πολιτισμό καί σύγχρονη ζωή. Επειδή έχω επισκεφθή τά Ζαγοροχώρια καί τό Πήλιο, αισθάνομαι ότι η Ορεινή Ναυπακτία είναι κάτι μεταξύ αυτών τών δύο, γι' αυτό καί είναι μιά περιοχή μέ μεγάλο φυσικό πλούτο καί ομορφιά.

Συγχρόνως, έχει καί πολύ μεγάλη πολιτιστική καί εκκλησιαστική παράδοση. Άλλωστε η Εκκλησία, όπως καί η θρησκεία, είναι τό κέντρο τού πολιτισμού, κατά τόν Max Weber. Θεωρώ ότι ο θρησκευτικός τουρισμός στήν Ναυπακτία θά πρέπει νά συνδυάζη τρία στοιχεία, τά μνημεία, τήν σύγχρονη εκκλησιαστική ζωή καί τήν διαχρονική παράδοση.

Διασώζονται μέχρι σήμερα πολλά καί θαυμαστά μνημεία τέχνης, όπως είναι η Ιερά Μονή Αμπελακιώτισσας, πού ιδρύθηκε τόν 15ο αιώνα, η Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννου Προδρόμου τής Βομβοκούς πού ανοικοδομήθηκε τόν 17ο αιώνα, η Παναγία η Παναξιώτισσα στήν Γαυρολίμνη, η οποία είναι έργον τέχνης τού 11ου αιώνος καί πολλά άλλα διασωθέντα ή ερειπωμένα μοναστικά κέντρα, όπως ο Άγιος Δημήτριος Κρυονερίων, η Παναγία η Καβαδιώτισσα, η Αγία Σωτήρα στό Χρύσοβο, η Παναγία Φιλοθέου Νεοκάστρου κλπ. Σημαντικό μοναστικό κέντρο είναι τό σπήλαιο τού Αγίου Νικολάου Βαράσοβας, πού είναι σπάνιας μορφής Εγκλείστρα πού διασώζει στοιχεία ζωής από τόν 9ο μέχρι τόν 18ο αιώνα καί όλο τό μοναστικό καί ασκητικό συγκρότημα τής Βαράσοβας.

Έχουν δημοσιευθή διάφορα βιβλία μέ τήν ιστορία τών μοναστικών αυτών κέντρων καί σέ αυτό χρωστούμε ευγνωμοσύνη στόν Καθηγητή κ. Αθανάσιο Παλιούρα, στόν κ. Χαράλαμπο Χαραλαμπόπουλο, τήν κ. Ευγενία Χαραλαμποπούλου καί τήν Εταιρεία Ναυπακτιακών Μελετών γιά τήν μεγάλη τους προσφορά, αλλά καί σέ άλλους συγγραφείς. Πρέπει νά διαβάζουμε όλα αυτά τά κείμενα γιά νά μάθουμε τήν ιστορία τού τόπου καί τών μνημείων.

Πέρα από αυτό, πρέπει η προσκυνηματική περιήγηση νά έχη επαφή μέ τίς εκκλησιαστικές τελετές πού γίνονται στά μνημεία αυτά, ήτοι θείες Λειτουργίες στίς πανηγύρεις τους, ιερές Παρακλήσεις στά θαυμαστά προσκυνήματα πού διατηρούνται, αγρυπνίες κλπ. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα στήν Ιερά Μονή Αμπελακιώτισσας. Επίσης, τουλάχιστον μιά φορά τόν χρόνο γίνεται μιά κατανυκτική θεία Λειτουργία στό σπήλαιο τού Αγίου Νικολάου Βαράσοβας μέ πολύ κόσμο. Χαίρομαι κάθε χρόνο πού ανέρχομαι στό σπήλαιο καί πατώ σέ χώρους πού ποτίσθηκαν μέ ασκητικούς αγώνες καί ιδρώτες. Βέβαια πρέπει νά δοθή ιδιαίτερη προσοχή στόν χώρο αυτό, νά γίνη προσβάσιμος καί νά αρχίσουν αναστηλωτικές εργασίες.

Ακόμη ο λεγόμενος θρησκευτικός τουρισμός περιλαμβάνει καί τήν συμμετοχή σέ πολιτιστικές δραστηριότητες τίς οποίες διοργανώνουν οι πολιτιστικοί Σύλλογοι τούς καλοκαιρινούς μήνες κατά τίς πανηγύρεις τών Ιερών Ναών. Μόνο πού θά πρέπει νά προσέχουν νά μήν αλλοιώνουν τόν χαρακτήρα τών θρησκευτικών αυτών εκδηλώσεων καί νά μήν δημιουργούν ρύπανση τού περιβάλλοντος χώρου, ακόμη καί ηχορύπανση.

Πάντως, θά πρέπει όλοι νά δραστηριοποιηθούν περισσότερο γιά τήν αξιοποίηση καί ενεργοποίηση αυτού τού νέου φαινομένου, τής λεγόμενης προσκυνηματικής περιήγησης ή θρησκευτικού τουρισμού. Θά πρέπει νά αναβαθμισθή εκκλησιαστικά καί πολιτιστικά.

Θέλω νά αναφερθώ δημοσίως τόν Αρχιμ. π. Πολύκαρπο, Ηγούμενο πού παραμένει πνευματικός φρουρός στήν Ιερά Μονή Αμπελακιώτισσας, ύστερα μάλιστα καί από τήν κοίμηση τού π. Ραφαήλ, πού γιά τόσα χρόνια παρέμενε στήν Ιερά Μονή. Επίσης, νά συγχαρώ όλους τούς παρισταμένους Δημάρχους Ναυπακτίας καί τούς Προέδρους καί τά μέλη τών Πολιτιστικών Συλλόγων γιά τίς καλοκαιρινές πολιτιστικές εκδηλώσεις πού διοργανώνουν καί δίνουν ζωή στόν τόπο. Χαίρομαι, γιατί διοργανώνονται εκδηλώσεις μέ τά ήθη καί τά έθιμα τού τόπου μας.

Ακόμη, έχουμε συζητήσει μέ τόν Νομάρχη κ. Ευθύμιο Σώκο καί είναι καί δικό του όραμα νά ενωθή μέ ασφαλτόδρομο η Ναυπακτία μέ τήν Ευρυτανία, ώστε ο περιηγητής νά μπορή από τήν Άνω Χώρα, διά τής Ιεράς Μονής Αμπελακιώτισσας νά φθάση στήν Ιερά Μονή Προυσιώτισσας καί νά ενωθούν τά δύο μεγάλα μοναστικά καί εθνικά κέντρα. Καί ήδη γίνονται σημαντικές ενέργειες γιά νά περατωθή καί τό τμήμα μεταξύ Αμπελακιώτισσας καί Περδικόβρυσης, πού είναι ακόμη χωματόδρομος.

Θεωρώ πολύ σημαντικό τό έργο πού άρχισε ο κ. Χαράλαμπος Χαραλαμπόπουλος, σέ συνεργασία μέ τήν Ιερά Μητρόπολη, γιά νά καταρτισθή τό Ναολόγιο τής Μητροπόλεώς μας, τό οποίο θά περιλαμβάνη καταγραφή ιστορική, αρχιτεκτονική, λαογραφική καί φωτογραφική όλων τών Ναών καί Ναϋδρίων πού υπάρχουν στήν περιφέρειά μας. Στό έργο αυτό βοηθήσατε καί εσείς, οι Πολιτιστικοί Σύλλογοι συγκεντρώνοντας πολύ υλικό, όταν ήταν δύσκολο νά τό συγκεντρώσουν οι κατά τόπους Εφημέριοι. Τό έργο αυτό προχωράει μέ κάπως αργό ρυθμό, διότι λείπει τό υλικό από λίγες ακόμη Ενορίες καί διότι η Ιερά Μητρόπολη δέν έχει μεγάλη οικονομική ευχέρεια καί δέν βρέθηκε κάποιος χορηγός νά βοηθήση στήν έκδοση. Όταν μέ τό καλό ολοκληρωθή θά αποτελέση μιά θαυμάσια καταγραφή τών Εκκλησιαστικών μνημείων τής Επαρχίας μας καί ένα πολύ καλό βοήθημα γιά τούς επιστήμονες, αλλά καί τήν Τοπική Αυτοδιοίκηση.

Αγαπητοί μου,

Αισθάνομαι ιδιαίτερη τιμή διότι είμαι Μητροπολίτης Ναυπάκτου καί Αγίου Βλασίου, αυτής τής αρχαίας Ιεράς Επισκοπής καί Μητροπόλεως, αλλά καί ενός τόπου μέ ιστορία καί παράδοση.

Καί κατά τήν θερινή περίοδο περιοδεύω τά χωριά τής ορεινής Ναυπακτίας καί τού Αγίου Βλασίου μέ χαρά, παρά τίς δυσκολίες καί τόν κόπο, διότι αναπνέω τόν αέρα τής ελάτης, βλέπω τά σπίτια πού παραμένουν αγέρωχα στό πέρασμα τού χρόνου καί εκφράζουν τόν παραδοσιακό τρόπο ζωής, λειτουργώ σέ παλαιούς Ναούς καί Μονές μέ ιστορία εκκλησιαστική καί εθνική, φιλοξενούμαι από ευγενέστατους καί καλλιεργημένους Ναυπακτίους καί συναντώ αγαπητά πρόσωπα στίς πλατείες, όπου συζητώ διάφορα θέματα πού μάς απασχολούν.

Είμαι καί εγώ ένας προσκυνηματικός περιηγητής ή μάλλον Ποιμενάρχης τής Ναυπακτίας καί τών Ναυπακτίων καί θέλω νά γίνω καί περιηγητής καί ποιμενάρχης τών καρδιών σας. Γιατί, όπως έλεγε κάποιος: «Πρέπει νά γνωρισθούμε, πρίν χωρισθούμε».–