Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Οἱ ἄγγελοι τῆς Μεσογείου καὶ οἱ Ἄγγελοι τοῦ Θεοῦ

Πρωτοπρεσβυτέρου π. Θωμᾶ Βαμβίνη

Ἡ ἀθέλητη ἀκρόαση μιᾶς τυπικῆς συζήτησης στὴν οὐρὰ τοῦ ταμείου ἑνὸς ναυπακτιακοῦ σοῦπερ μάρκετ, συντηρούμενη στὴν μνήμη, γέννησε τὸ ἐνδιαφέρον γιὰ μιὰ ἀνάλυση τοῦ περιεχομένου της ἀπὸ κοινωνικὴ καὶ θεολογικὴ σκοπιά. Στὴν συζήτηση μποροῦσε κανεὶς νὰ ἐντοπίση παραπομπὲς στὸ πνευματικὸ ὑπόβαθρο μιᾶς μεγάλης μερίδος Νεοελλήνων, αὐτῶν στοὺς ὁποίους μποροῦμε νὰ δώσουμε τὸν χαρακτηρισμὸ τοῦ μέσου Ἕλληνα ὡς πρὸς τὸ οἰκονομικὸ καὶ μορφωτικὸ ἐπίπεδό τους. Ὁ ἐντοπισμὸς τέτοιων παραπομπῶν ὑπέβαλε τὴν ἐντύπωση ὅτι ἡ συζήτηση (ἂν καὶ κοινότατη) ἄξιζε μιὰν ἀνάλυση.

Ἐξ ἀρχῆς εἶναι ἀναγκαία μιὰ παρατήρηση: Ἡ ἀκρόαση τῆς συζήτησης δὲν συνιστοῦσε ἀδιακρισία, ἀφοῦ οἱ συζητοῦντες δὲν ἔδειχναν ὅτι ἐνδιαφέρονταν γιὰ τὸ ἀπόρρητο τῆς συζητήσεώς τους (ἄλλωστε δὲν εἶχε τίποτε τὸ πραγματικὰ ἀπόρρητο), ἀντίθετα μάλιστα ἔδειχναν ἀνοικτοὶ σὲ ὁποιονδήποτε ἤθελε νὰ μπὴ στὴν συζήτησή τους, ἐνῷ μποροῦσε νὰ ὑποπτευθῇ κανεὶς καὶ μιὰ σχετικὴ ἱκανοποίηση ἀπὸ τὸ ὅτι αὐτὰ ποῦ ἔλεγαν τὰ ἄκουγαν καὶ ἄλλοι ἀπὸ τὴν οὐρὰ τοῦ ταμείου.

Ὅσα εἰπώθηκαν στὴν συζήτηση ἦταν ἀπότοκα τῆς πολιτιστικῆς, κοινωνικῆς καὶ οἰκονομικῆς κρίσης καὶ θὰ μποροῦσαν νὰ σχηματοποιηθοῦν στὰ ἀκόλουθα θέματα: Πρῶτον, στὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν καλλιέργεια τῆς ἐγκαταλελειμμένης ἑλληνικῆς ἀγροτικῆς γῆς. Δεύτερον, στὴν συνειδητοποίηση τῆς ἀποξένωσης ἀπὸ τὴν παραδοσιακὴ ἐπιστήμη τῆς «οἰκογενειακῆς κηπευτικῆς», παρὰ τὴν ἔκδοση σχετικῶν περιοδικῶν καὶ βιβλίων. Τρίτον, στὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν τέχνη, ποῦ δὲν πρέπει νὰ ἐπηρεασθῇ ἀπὸ τὴν οἰκονομικὴ κρίση. Καὶ τέταρτον, στὴν ἀδυναμία νὰ ἀναχαιτισθῇ ἢ νὰ περιορισθῇ ἡ ἐπιθυμία τοῦ Ἕλληνα γιὰ διασκέδαση.

Σὲ λίγα λεπτὰ καὶ μὲ λίγα λόγια εἰπώθηκαν πολλὰ πράγματα, ποῦ ἄφηναν νὰ διαφανῆ τὸ πολιτιστικὸ καὶ πνευματικὸ ὑπόβαθρο τοῦ σύγχρονου Ἕλληνα, μὲ τὶς ὑπόκωφες ὑγιεῖς ἀναζητήσεις νοήματος ζωῆς, ἀλλὰ καὶ μὲ τὶς στρεβλώσεις τοῦ πνευματικοῦ του βίου, καθὼς καί, σὲ κάποιες περιπτώσεις, μὲ τὴν κενότητα τῶν λόγων καὶ τῶν ἔργων του. Κι’ ὅλα αὐτά, ὅπως εἴπαμε, στὴν οὐρὰ τοῦ ταμείου ἑνὸς σοῦπερ μάρκετ, δηλαδή, μέσα σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ σύμβολα τῆς τεχνητῆς νεοελληνικῆς εὐζωΐας, ποῦ τώρα ἔχει γίνει ἕνας ἀπὸ τοὺς δεῖκτες τῆς σύγχρονης οἰκονομικῆς καχεξίας. Κάποτε τὸ καλάθι, ὅταν ἔφθανε στὸ ταμεῖο, εἶχε γιὰ τοὺς περισσότερους καὶ τὰ περιττά. Τώρα, γιὰ πολλούς, δὲν ἔχει οὔτε τὰ ἀναγκαῖα. Γιὰ κάποιους μάλιστα δὲν ὑπάρχει ἡ οἰκονομικὴ δυνατότητα οὔτε κὰν τῆς «ἐθιμοτυπικῆς» –κατὰ τὶς ἑορτές– «ἐπισκέψεως» σὲ σοῦπερ μάρκετ.

Στὴν συνέχεια ὅμως ἅς ἀνασύρουμε ἀπὸ τὴν μνήμη κάποια στοιχεῖα τῆς συζήτησης.

Μία κυρία, ἀπὸ τοὺς συζητητές, ἐξέφρασε τὴν ἀπογοήτευσή της λόγῳ τῆς ἀποτυχίας τῆς στὴν καλλιέργεια τῆς πατάτας. Ὄργωσε, ἔσπειρε, πότισε, πιθανῶς ράντισε, ἔκανε ἔξοδα καὶ κατέβαλε κόπο, ἀλλὰ οἱ πατάτες ποῦ ἔβγαλε στὸ τέλος ἦταν σάπιες. Ἀπογοητευμένη ἔλεγε ὅτι πλέον δὲν ξαναεπιχειρεῖ νὰ ἀσχοληθῇ (γιὰ οἰκογενειακὴ χρήση) μὲ καλλιέργεια πατάτας καὶ θὰ συνεχίση νὰ τὴν ἀγοράζη ἀπὸ τὸ ἐμπόριο. Κάποιος εἰδικὸς τῆς εἶπε ὅτι τὸ χῶμα στὸν κῆπο της ἦταν φτωχὸ σὲ ἀσβέστιο καὶ ἔπρεπε νὰ ρίξη λίπασμα. Εἶχε διάθεση νὰ ἀναπτύξη τὴν οἰκογενειακή της οἰκονομία, ἀλλὰ ἀγνοοῦσε στοιχειώδη πράγματα, ποῦ γνώριζαν πολὺ καλὰ οἱ παλαιότεροι. Ὅλα τὰ χώματα δὲν κάνουν γιὰ ὅλες τὶς καλλιέργειες. Κάποιος τῆς θύμισε ὅτι καὶ ἡ συνεχὴς καλλιέργεια ἀπαιτητικῶν καλλιεργειῶν ἀδυνατίζει τὰ χώματα καὶ χρειάζονται οἱ κῆποι καὶ τὰ χωράφια κάποια σχετικὴ «ξεκούραση». Μιὰ ἄλλη κυρία θυμήθηκε ὅτι γιὰ νὰ ἐμπλουτισθῇ ὁ κῆπος μὲ ἀσβέστιο φύτευαν οἱ παλαιότεροι γιὰ μιὰ χρονιὰ μπιζέλια. Ὁ σύζυγός της, ποῦ τὴν συνόδευε, σοβαρὸς καὶ ὀλιγόλογος φαινόταν νὰ ἐπιβεβαιώνη τὶς ἀπόψεις της.

Ἡ γεωπονικὴ ἀκρίβεια τῶν παραπάνω δὲν μπορεῖ νὰ ἐπιβεβαιωθῇ ἀπὸ ἐμᾶς. Ἐπισημαίνουμε μόνο τὴν ἀπόφαση κάποιων (λίγων ἴσως πρὸς τὸ παρόν), νὰ πιάσουν στὰ χέρια τους τὸ φτυάρι καὶ τὴν τσάπα ἢ κάποια πιὸ σύγχρονα γεωργικὰ μηχανήματα, νὰ κουραστοῦν καὶ νὰ ἱδρώσουν καλλιεργῶντας τὰ πατρογονικά τους μικρὰ κτήματα, ἐνεργοποιῶντας ἔτσι τὸν παλιὸ τρόπο παραγωγῆς βασικῶν τροφῶν, ποῦ κάλυπταν ἀρκετὲς ἀπὸ τὶς διατροφικὲς ἀνάγκες τῶν προγόνων τους.

Αὐτὴ ἡ καλὴ ἐπιθυμία, ποῦ εἶναι μιὰ σημαντικότατη ἀντιμνημονιακὴ δραστηριότητα, ἀφοῦ ἀπαγκιστρώνει σημαντικὰ τὰ νοικοκυριὰ ἀπὸ τὴν λιτότητα τοῦ μνημονίου, προσκρούει στὴν ἄγνοια τοῦ τρόπου, στὴν ἄγνοια τῆς παραδοσιακῆς κηπευτικῆς, μὲ ἐπακόλουθο τὴν εὔκολη ἀπογοήτευση, ποῦ μᾶς ἐπαναγκιστρώνει στὴν ἀγορὰ καὶ στὴν συνακόλουθη μνημονιακὴ λιτότητα στὸ τραπέζι.

Οἱ περισσότεροι ἀπὸ τοὺς παλαιοτέρους στὴν σχέση τους καὶ τὴν καλλιέργεια τῆς γῆς χαρακτηρίζονταν ἀπὸ δύο πράγματα: τὴν ἐμπειρικὴ γνώση τῆς κηπευτικῆς καὶ τὴν σύνδεση τοῦ κόπου τους μὲ τὴν εὐλογία τοῦ Θεοῦ. Γνώριζαν ὅτι ἡ παραγωγή τους ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν ποιότητα ἢ τὸν κατάλληλο ἐμπλουτισμὸ τοῦ χώματος, τὴν δική τους μέριμνα καὶ γνώση, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸν ἀστάθμητο παράγοντα τοῦ καιροῦ, ὅπως καὶ ἀπὸ τὴν ἀπρόβλεπτη ἐμφάνιση κάποιας ἀρρώστιας τῶν φυτῶν. Τὸ ἀβέβαιο ἀποτέλεσμα τοῦ κόπου τους, τοὺς ὑπεδείκνυε τὴν ἀνάγκη τῆς προστασίας τοῦ Θεοῦ, στὸν Ὁποῖο μέσῳ τῆς Ἐκκλησίας ἀνέθεταν τὸ ἀποτέλεσμα τῆς ἐργασίας τους.

Σήμερα οἱ περισσότεροι στηρίζονται στὶς ἀνθρώπινες γνώσεις καὶ τεχνικές, ἐνῷ ἡ εὐλογία τοῦ Θεοῦ, ποῦ οὕτως ἢ ἄλλως ἐκδηλώνεται «ἐπὶ πονηροὺς καὶ ἀγαθούς», δὲν ἑλκύει τὴν προσοχή τους καὶ δὲν γίνεται ἀπὸ αὐτοὺς ἀντιληπτή. Ὅλη τους ἡ ζωὴ κινεῖται σ’ ἕνα ὁριζόντιο ἐνδοκοσμικὸ ἐπίπεδο, χωρὶς θεολογικὲς ἀναπνοές, χωρὶς ἀναβάσεις ποῦ ἐπιτρέπουν τὴν ἐν Πνεύματι θέαση τῶν ἀνθρωπίνων πραγμάτων. Τὶς μόνες ἀναβάσεις ποῦ κατανοοῦν ἢ κάνουν πῶς κατανοοῦν, εἶναι αὐτὲς ποῦ προσφέρονται ἀπὸ τὴν ἀνθρώπινη τέχνη, κυρίως τὴν ποίηση καὶ τὴν μουσική. Καὶ ἀπὸ αὐτὲς δὲν παίρνουν τὰ τιμιώτερα ποῦ προσφέρουν, ἀλλὰ τὴν διέγερση τοῦ συναισθήματος ποῦ προκαλοῦν, κυρίως ὅταν αὐτὴ ἡ διέγερση συνδέεται μὲ τὴν τόνωση τῆς προσωπικῆς ἢ ἐθνικῆς αὐτοεκτίμησης.

Ἡ ἀνάγκη γιὰ μιὰ τέτοια «ἀνάβαση» ἔφερε τὴν συζήτηση ἀπὸ τὴν καλλιέργεια τῆς πατάτας σὲ μιὰ συναυλία τοῦ τραγουδιστῆ καὶ συνθέτη Λαυρέντη Μαχαιρίτσα, στὴν ὁποία συμμετεῖχαν παλιοὶ καὶ μεγάλοι τραγουδιστὲς ἀπὸ ὅλες τὶς βαλλόμενες ἀπὸ τὴν κρίση χῶρες τῆς Μεσογείου. Ὁ ψυχοτονωτικὸς τίτλος τῆς συναυλίας ἦταν: «Οἱ Ἄγγελοι ζοὺν ἀκόμα στὴ Μεσόγειο».

Δύο πράγματα τονίσθηκαν ἀπὸ τὴν συναυλία: Πρῶτον, τὸ φθηνὸ εἰσιτήριο, γιὰ νὰ μποροῦν νὰ τὴν παρακολουθήσουν καὶ ὅσοι δὲν διέθεταν βαλάντιο ἱκανὸ γιὰ τέτοια ἔξοδα, διότι ἡ τέχνη εἶναι γιὰ τὸν λαὸ καὶ κανεὶς δὲν πρέπει νὰ τὴν στερῆται. Καί, δεύτερον, ἕνας λόγος τοῦ παρουσιαστῆ Ν. Ἀλιάγα, ὁ ὁποῖος ἐνθουσιασμένος ἀπὸ τὸ πλῆθος τοῦ κόσμου καὶ τὴν ἀνταπόκρισή του στὰ τραγούδια, ἔλεγε ὅτι ἤθελε νὰ δείξη στοὺς Γάλλους (ἐργάζεται στὴν Γαλλικὴ τηλεόραση) πῶς διασκεδάζουν οἱ Ἕλληνες. Βέβαια, ὁ Ν. Ἀλιάγας δὲν εἶπε μόνον αὐτὸν τὸν τονωτικὸ τῆς νεοελληνικῆς ψυχοσυνθέσεως λόγο. Στὸ διαδίκτυο διαβάσαμε ὅτι «σήκωσε ὅλο τὸ στάδιο ὄρθιο ἀναφέροντας πῶς "Ἡ καρδιὰ τῆς Εὐρώπης χτυπᾶ ἑλληνικὰ 3000 χιλιάδες χρόνια. Κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ κλέψη τὴν εὐτυχία ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες"».

Λίγο πρὶν πληρωθῇ ὁ λογαριασμὸς στὸ ταμεῖο κάποια κυρία θυμήθηκε ὅτι παλιότερα μὲ λιγοστὲς καὶ ἁπλὲς τροφὲς μποροῦσε νὰ στηθῇ ὁλόκληρο γλέντι. Αὐτὴ ἡ παρατήρηση θεωρήθηκε ὡς ἀπόδειξη τοῦ ὅτι ὁ Ἕλληνας δὲν μπορεῖ νὰ στερηθῇ τὸ γλέντι ἤ, κατὰ Ἀλιάγα, «κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ κλέψη τὴν εὐτυχία ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες».

Τὸ θέμα ὅμως εἶναι ὅτι αὐτὰ τὰ παλιὰ λιτὰ γλέντια ἔβγαιναν σὰν ἐκφράσεις χαρᾶς καὶ ἀδελφοσύνης ἀπὸ ἁπλὲς καὶ καλὲς καρδιές. Τότε οἱ Ἄγγελοι τοῦ Θεοῦ (καὶ ὄχι αὐτοὶ ποῦ ἐννοεῖ ὁ Μαχαιρίτσας) ἦταν κοντὰ στοὺς Ἕλληνες καὶ τοὺς βοηθοῦσαν μὲ ἀφελότητα καρδιᾶς νὰ τραγουδοῦν τὰ «ἔμορφα», κατὰ Κόντογλου, «τραγούδια μας, [τὴν] ἀναπνοὴ τῆς φυλῆς μας».

Τώρα, πάντως, κάνουμε ὅ,τι μποροῦμε γιὰ νὰ κρατοῦμε αὐτοὺς τοὺς ὑμνωδοὺς τοῦ οὐρανοῦ σὲ ἀπόσταση. Ἡ πίστη ἔχει ἀτονίσει ἢ σβήσει. Σὲ ἄλλους ἔχει μεταρρυθμισθῇ μεταπατερικά. Συνάμα, ἐπιβεβαιώνεται ὁ λόγος τοῦ Χριστοῦ: «διὰ τὸ πληθυνθῆναι τὴν ἀνομίαν ψυγήσεται ἡ ἀγάπη τῶν πολλῶν». Ὁπότε, χωρὶς ἁπλὴ καρδιὰ καὶ ἐν Χριστῷ ἀγάπῃ, δὲν μᾶς προσθέτει τίποτε τὸ νὰ μάθουν οἱ Γάλλοι πῶς διασκεδάζουν οἱ Ἕλληνες μέσα στὴν κρίση, οὔτε προσφέρει τίποτε τὸ φθηνὸ εἰσιτήριο, ὅταν μὲ τὴν τέχνη, πέρα ἀπὸ τὴν συναισθηματικὴ διέγερση, δὲν ἀνάβουμε τὸν νοῦ καὶ τὴν καρδιὰ μὲ τὴν πίστη τῶν ὀρθοδόξων πατέρων μας καὶ δὲν αἰθριάζουμε τὸν ἐντός μας οὐρανό, ὥστε μέσα ἀπὸ ἐκεῖ νὰ αἰσθανόμαστε τὴν ἐγγύτητα καὶ τὴν προστασία τῶν Ἀγγέλων τοῦ Θεοῦ.