Γράφτηκε στις .

Βιβλιοπαρουσίαση: «Ὀρθόδοξη θεολογία καί τουρκοκρατούμενος Ἑλληνισμός»

Βιβλιοπαρουσίαση

 Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Γεώργιος Παναγόπουλος  -  «Ὀρθόδοξη θεολογία καί τουρκοκρατούμενος Ἑλληνισμός» Πρόσφατα ἐξεδόθη ἕνα ὀγκῶδες βιβλίο (450 σελ.) ἀπό τίς ἐκδόσεις «Μυρμιδόνες», μέ τίτλο «Ὀρθόδοξη Θεολογία καί τουρκοκρατούμενος Ἑλληνισμός», ἀπό τόν Καθηγητή τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἀκαδημίας Βελλᾶς Ἰωαννίνων Γεώργιο Παναγόπουλο μέ ἐνδιαφέρον καί πρωτότυπο θέμα καί περιεχόμενο.

Ὁ κ. Γεώργιος Παναγόπουλος μᾶς ἐξέπληξε θετικῶς μέ τό βιβλίο πού ἐκδόθηκε πρίν λίγο καιρό μέ τίτλο «Εἰσαγωγή στήν ἱστορία τῆς Δογματικῆς θεολογίας», στό ὁποῖο ἐκτίθεται ἡ διδασκαλία διαφόρων σχολαστικῶν θεολόγων, καθώς ἐπίσης ἐκτίθεται καί ἡ διδασκαλία τοῦ Μαρτίνου Λουθήρου καί παρουσιάζεται τό θέμα «Ὀρθοδοξία καί Ρωμαιοκαθολικισμός». Γνωρίζοντας πολύ καλά τό θέμα τοῦ σχολαστικισμοῦ, ὅπως φαίνεται στό ὡς ἄνω πόνημά του, καί κρίνοντας τόν σχολαστικισμό μέ βάση τήν πατερική ἡσυχαστική θεοπτική παράδοση, τήν θεολογία τῶν Προφητῶν, Ἀποστόλων καί Πατέρων, προχώρησε γιά νά ἐξετάση πῶς ἐκφραζόταν ἡ ὀρθόδοξη θεολογία, ἀλλά καί ἡ εἴσδυση τῶν σχολαστικῶν ἀπόψεων στόν τουρκοκρατούμενο Ἑλληνισμό. Ἔτσι, τό νέο βιβλίο εἶναι συνέχεια τοῦ προηγουμένου, ὅπως ὁ ἴδιος γράφει ὅτι «πρέπει συνεπῶς νά συνθεωρηθεῖ μέ τό προηγούμενο ὡς ἕνα δίπτυχο ἐξεικονισμοῦ τῆς περιπετειώδους διαδικασίας πνευματικῆς αὐτοσυνειδησίας τοῦ ρωμαϊκοῦ Γένους κατά τούς τελευταίους αἰῶνες τῆς ὕπαρξής του».

Τό νέο αὐτό βιβλίο ἀποτελεῖται ἀπό κείμενα πού ὑπῆρξαν ὁμιλίες καί εἰσηγήσεις σέ διάφορα ἐπιστημονικά Συνέδρια, συντάχθηκαν ἀπό διαφορετικές ἀφορμές καί προδημοσιεύονται ἐδῶ, θά ἀκολουθήση δέ ἡ δημοσίευσή τους στά σχετικά Πρακτικά τῶν Συνεδριάσεων.

1. Γενικές παρατηρήσεις

Διαβάζοντας κανείς τά κείμενα αὐτά βλέπει καθαρά τίς δυτικές σχολαστικές ἐπιδράσεις στήν νεοελληνική θεολογία, πράγμα πού τό αἰσθανόμαστε μέχρι σήμερα.

 

(Τό βιβλίο) διατρέχει τό διάστημα ἀπό τόν 15ο ἕως τόν 20ό αἰώνα, καί ἀπό κάθε αἰώνα ἀναλύει τήν σκέψη ἑνός σημαντικοῦ θεολόγου, Κληρικοῦ ἤ διδασκάλου, πού ἔπαιξε κάποιο ρόλο στήν διαμόρφωση τῆς θεολογικῆς παιδείας στήν ἐποχή του.

 

Στό βιβλίο αὐτό δημοσιεύονται, στό κύριο μέρος του, ἐννέα μελέτες πού γράφηκαν τήν τελευταία πενταετία, μέ διάφορες ἀφορμές, πού προδημοσιεύονται στό παρόν βιβλίο καί θά δημοσιευθοῦν σέ διάφορα ἐπιστημονικά περιοδικά ἤ Πρακτικά Συνεδρίων. Μετά τόν πρόλογο τό βιβλίο διαρθρώνεται στά ἑξῆς κεφάλαια:

Ὅπως φαίνεται ἀπό τούς τίτλους τῶν κεφαλαίων, στό παρόν βιβλίο διερευνῶνται οἱ θεολογικές ἀπόψεις διαφόρων λογίων λίγο πρίν τήν πτώση τῆς Κωνσταντινουπόλεως, κατά τήν διάρκεια τῆς Tουρκοκρατίας καί μετά τήν ἀπελευθέρωση καί τήν συγκρότηση τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους. Πρόκειται γιά τόν Γεώργιο Τραπεζούντιο, τόν ἅγιο Μάξιμο τόν Γραικό, τόν Νεόφυτο Καυσοκαλυβίτη, τόν Δωρόθεο Βουλησμᾶ, τόν Εὐγένιο Βούλγαρη καί τόν Ἀβέρκιο Παπαδόπουλο.

 

Οἱ ὑπόδουλοι Ρωμηοί εἶχαν νά ἀντιμετωπίσουν τούς κινδύνους τόσο ἀπό τό Ἰσλάμ, πού ἐρχόταν ἀπό τήν Ἀνατολή, ὅσο καί ἀπό τήν σχολαστική θεολογία, πού ἐρχόταν ἀπό τήν Δύση. Στίς ἡμέρες μας παρατηροῦμε ἔντονα τίς ρωμαίϊκες ὀρθόδοξες ἀντιστάσεις σέ τέτοιες ἀλλοιώσεις.

 

Διαβάζοντας κανείς προσεκτικά ὅλο τό βιβλίο διαπιστώνει ὅτι διατρέχει τό διάστημα ἀπό τόν 15ο ἕως τόν 20ό αἰώνα, καί ἀπό κάθε αἰώνα ἀναλύει τήν σκέψη ἑνός σημαντικοῦ θεολόγου, Κληρικοῦ ἤ διδασκάλου, πού ἔπαιξε κάποιο ρόλο στήν διαμόρφωση τῆς θεολογικῆς παιδείας στήν ἐποχή του. Μόνο γιά τόν 17ο αἰώνα δέν ἀναλύει κάποιον ἐκφραστή, ἀλλά ὅμως σέ διάφορα σημεῖα τοῦ βιβλίου ἀναφέρεται ἡ θεολογική παρουσία τοῦ Γεωργίου Κορέσιου, πού ἐπηρέασε τόν Εὐγένιο Βούλγαρη, τόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη καί γενικά τούς θεολόγους διδασκάλους τοῦ 18ου αἰώνα. Ὅμως ὁ συγγραφεύς ἄν καί δέν ἀναφέρεται ἰδιαίτερα στόν ἐκ Χίου διδάσκαλο Κορέσιο, σέ ἰδιαίτερο κεφάλαιο, ἐν τούτοις τόν τιμᾶ μέ σημαντική ἀναφορά σέ διάφορα κεφάλαια καί τόν χαρακτηρίζει ὡς «ἕναν ἀπό τούς σημαντικότερους Ἕλληνες λογίους τοῦ 17ου αἰώνα».

Πάντως, τό βιβλίο πού παρουσιάζω εἶναι σημαντικό, προσφέρει ἀνέκδοτο ἤ ἐλάχιστα γνωστό ὑλικό, ἴσως ἄγνωστο στούς πολλούς καί κυρίως τονίζονται τέσσερα σημεῖα:

Τό πρῶτο σημεῖο εἶναι ὅτι παρουσιάζεται ἡ ἀτμόσφαιρα πού ἐπικρατοῦσε πρίν τήν πτώση τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὅπως καί τά ἰδεολογικά ρεύματα πού ὑπῆρχαν τήν περίοδο ἐκείνη. Πολλοί συγγραφεῖς-ἐρευνητές τονίζουν ὅτι τότε στό «δῦον Βυζάντιον», εἶχαν ἐκδηλωθῆ δύο τάσεις, ἡ μία προτιμοῦσε τήν πολιτιστική καί ἐκκλησιαστική ὑποδούλωση στήν Δύση, βλέποντας τόν κίνδυνο ἀπό τούς Ὀθωμανούς (ἑνωτικοί), καί ἡ ἄλλη προτιμοῦσε τήν ὑποδούλωση στούς Ὀθωμανούς γιά νά μή χαθῆ ἡ ὀρθόδοξη αὐτοσυνειδησία (ἀνθενωτικοί). Ὅμως, ὁ συγγραφεύς τοῦ παρόντος βιβλίου προσθέτει καί ἄλλες δύο ἐνδιάμεσες τάσεις, ὅπως τήν τάση νά ζητήσουν βοήθεια ἀπό τήν Δύση χωρίς, ὅμως, νά προδώσουν τήν ὀρθόδοξη πίστη, καί τήν προσπάθεια νά ἐπιτευχθῆ μία ἑνότητα ὅλων τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν ὡς μιά ἀντίσταση πρός τούς Ὀθωμανούς.

Τό δεύτερο σημεῖο πού παρουσιάζεται στό βιβλίο αὐτό εἶναι ἡ ἀντιμετώπιση τῶν Ὀθωμανῶν καί ἡ κριτική ἐναντίον τοῦ Μουσουλμανισμοῦ, μετά τήν πτώση τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί τήν κατάληψη τῶν περιοχῶν πού ἀνῆκαν στήν Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία ἀπό τούς Ὀθωμανούς. Τήν περίοδο αὐτή παρουσιάζονται πολλές κινήσεις. Ἄλλοτε γίνεται κριτική στό Ἰσλάμ καί σέ διάφορες θεολογικές ἀπόψεις, ἄλλοτε παρατηροῦνται συμβιωτικά φαινόμενα, ἀλλά καί ἀντιδράσεις δυναμικές ἤ καί σιωπηλές (κρυπτοχριστιανοί) καί ἄλλοτε διατυπώνονται ἰδέες γιά τήν δημιουργία ἑνότητας μεταξύ Χριστιανισμοῦ καί Ἰσλάμ, σάν ἕνα εἶδος Ἑλληνοτουρκικῆς συνομοσπονδίας. Ἡ σχέση μεταξύ τῶν Ρωμηῶν καί τῶν Ὀθωμανῶν κυμαινόταν σέ διάφορα ἐπίπεδα, κατά τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας.

Τό τρίτο σημεῖο πού βλέπει κανείς διατρέχοντας τήν θεματολογία καί τό περιεχόμενο τοῦ βιβλίου εἶναι ἡ σχέση τῶν Ρωμηῶν πρός τήν Δύση κατά τήν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας. Καί ἐδῶ παρατηρεῖ κανείς διάφορα ρεύματα. Ἄλλοι ἀποσκιρτοῦν ἀπό τήν Ρωμηοσύνη καί τήν ὀρθόδοξη πίστη καί γίνονται «ἐξωμότες», ἄλλοι ἀσκοῦν μιά ἀντιλατινική κριτική σέ ἀποκλίσεις τοῦ Πάπα ἀπό τήν Ὀρθόδοξη θεολογία, καί ἄλλοι ἐπηρεάζονται σέ βασικά θέματα πίστεως ἀπό τήν σχολαστική καί προτεσταντική θεολογία. Ὑπάρχουν καί Ρωμηοί λόγιοι κατά τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας, οἱ ὁποῖοι ἐκφράζουν μιά ἀντιφατικότητα, ἀφοῦ ἀφ’ ἑνός μέν ἀσκοῦν κριτική σέ ἐκκλησιαστικές καί θεολογικές ἀπόψεις τῶν Παπικῶν, ἀφ’ ἑτέρου δέ ἐπηρεάζονται σαφέστατα ἀπό τήν σχολαστική θεολογία τοῦ Παπισμοῦ. Ἔτσι, δημιουργεῖται τό φαινόμενο τῆς «ψευδομόρφωσης», τῆς «βαβυλώνιας αἰχμαλωσίας» τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας σέ δυτικές θεολογικές ἀπόψεις.

Τό τέταρτο σημεῖο πού βλέπει κανείς στό παρόν βιβλίο εἶναι τό πῶς ἡ διείσδυση τῶν σχολαστικῶν θεολογικῶν ἀπόψεων σέ ὀρθόδοξα θεολογικά ἐγχειρίδια κατά τήν Τουρκοκρατία πέρασαν στά θεολογικά κείμενα στό ἑλεύθερο Ἑλληνικό Κράτος. Αὐτό τό τελευταῖο δέν ἀναλύεται ἐπαρκῶς, γιατί δέν εἶναι τό κύριο θέμα τοῦ βιβλίου, ἀλλά προσδιορίζεται σαφῶς. Ἔπρεπε νά περάσουν δεκάδες χρόνια, μετά τήν συγκρότηση τοῦ νέου Ἑλληνικοῦ Κράτους, ὥστε νά ἀρχίση νά ἀποδεσμεύεται ἡ ὀρθόδοξη θεολογία ἀπό τίς «ψευδομορφώσεις» καί τήν «βαβυλώνεια αἰχμαλωσία» της, καί νά γραφοῦν ὀρθόδοξες δογματικές, πού στηρίζονται στήν ἐμπειρία καί τήν διδασκαλία τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας.

Σέ αὐτήν τήν προοπτική ἐντάσσεται καί τό παράρτημα τοῦ βιβλίου πού δείχνει τήν κίνηση τῶν θεολογικῶν καί πολιτιστικῶν ρευμάτων ἀπό τήν Δύση στόν Τουρκοκρατούμενο Ἑλληνισμό καί τήν σύγχρονη πραγματικότητα.

 

Aἰσθάνθηκα τήν πνευματική συγγένεια πού ἔχω μέ τόν συγγραφέα σέ πολλούς τομεῖς, ἤτοι στήν θεολογία τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων, … στήν ἀγάπη πρός τήν Ρωμηοσύνη πού δέν ἑρμηνεύεται ὡς ἐθνοφυλετισμός, … στήν ἡσυχαστική παράδοση πού εἶναι ἡ βάση τῆς θεολογίας τῶν θεουμένων Πατέρων καί ἁγίων.

 

Ὁλόκληρο τό βιβλίο, τό κύριο μέρος καί τό παράρτημά του, δείχνει τό πνεῦμα καί τίς ἀντιστάσεις τῆς Ρωμηοσύνης, ἀλλά καί τίς ἐπιδράσεις πού δέχθηκε ἡ ὀρθόδοξη θεολογία ἀπό τήν σχολαστική δυτική θεολογία, κατά τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας. Οἱ ὑπόδουλοι Ρωμηοί εἶχαν νά ἀντιμετωπίσουν τούς κινδύνους τόσο ἀπό τό Ἰσλάμ, πού ἐρχόταν ἀπό τήν Ἀνατολή, ὅσο καί ἀπό τήν σχολαστική θεολογία, πού ἐρχόταν ἀπό τήν Δύση. Στίς ἡμέρες μας παρατηροῦμε ἔντονα τίς ρωμαίϊκες ὀρθόδοξες ἀντιστάσεις σέ τέτοιες ἀλλοιώσεις.

Στό βιβλίο τοῦ Καθηγητοῦ Γεωργίου Παναγοπούλου διαβάζουμε ἐνδιαφέρουσες πληροφορίες, συναντᾶμε ἕνα πρωτογενές καί πρωτότυπο ὑλικό καί βλέπουμε ἕνα συναρπαστικό θεολογικό ταξίδι ἀπό τόν 15ο αἰώνα ἕως τόν 20ό αἰώνα μέ τίς ποικίλες εἰκόνες καί τά διάφορα τοπία.

Ὅλο τό βιβλίο, μαζί μέ τό Παράρτημα παρουσιάζει ἀφ’ ἑνός μέν τό πνεῦμα τῆς Ρωμηοσύνης, ὅπως βιώθηκε πρίν τήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως στούς Ὀθωμανούς, καί κατά τήν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας ἀφ’ ἑτέρου δέ τήν ἀλλοίωσή του στά πρόσωπα μερικῶν «ἐξωμοτῶν», πού δέχθηκαν ἐπιδράσεις ἀπό δυτικές παραδόσεις. Τό ὑλικό πού προσφέρεται εἶναι σέ μερικά σημεῖα πρωτογενές, πρωτότυπο καί μεταγγίζει νέα ἱστορική καί θεολογική γνώση σέ ὅσους ἐνδιαφέρονται γιά παρόμοια θέματα.

2. Ἡ σημασία καί ἡ ἀξία τοῦ βιβλίου αὐτοῦ

Οἱ γενικές παρατηρήσεις πού προηγήθηκαν δείχνουν τήν ἀξία καί τήν σημασία τοῦ βιβλίου αὐτοῦ πού πρέπει νά διαβαστῆ προσεκτικά γιατί μεταφέρει πολλές ἱστορικές καί θεολογικές γνώσεις, ἀλλά προσφέρει καί πολλά μηνύματα. Δέν πρέπει νά βλέπουμε μόνον τήν πνευματική θεολογική γνώση, ἀλλά καί τό περιβάλλον στό ὁποῖο ἀναπτύσσεται.

Πέρα ἀπό αὐτά τό βιβλίο παρουσιάζει ἔντονα καί τά χαρίσματα τοῦ συγγραφέως του, ὁ ὁποῖος διακρίνεται γιά τήν ἐρευνητικότητα στίς πηγές, τό κριτικό πνεῦμα του, ἀφοῦ δέν ἀποδέχεται ἁπλῶς τά γεγονότα, ἀλλά τά κρίνει ἀρνητικά καί θετικά, ἐξάγοντας κάθε φορά τά ἀναγκαῖα καί ἀπαραίτητα συμπεράσματα. Ὁ Καθηγητής Γεώργιος Παναγόπουλος εἶναι ἕνας ὥριμος ἐπιστήμων πού ἀναδιφᾶ στό παρελθόν καί προσφέρει τίς γνώσεις του γιά νά διαπαιδαγωγήση τήν νέα γενιά, ἀλλά βοηθᾶ καί τήν παλιά γενιά, πού ἔχει ἐπηρεασθῆ ἀπό ἄλλες παραδόσεις ξένες πρός τό πνεῦμα τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας.

Συγχρόνως, ὁ συγγραφεύς διακρίνεται ἀπό εὐφυΐα πού συνδυάζεται μέ τό ἐκκλησιαστικό φρόνημά του. Ἔτσι, τά λογικά χαρίσματα δέν τόν ὁδηγοῦν ἔξω ἀπό τόν χῶρο τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά ἐμποτίζονται μέσα σέ αὐτόν καί φωτίζονται ἀκόμη περισσότερο.

Διαβάζοντας τό βιβλίο αὐτό, ὅπως καί τό προηγούμενο, αἰσθάνθηκα τήν πνευματική συγγένεια πού ἔχω μέ τόν συγγραφέα σέ πολλούς τομεῖς, ἤτοι στήν θεολογία τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν Πατέρων, πού εἶναι θεολογία τῶν θεουμένων· στήν ἀγάπη πρός τήν Ρωμηοσύνη πού δέν ἑρμηνεύεται ὡς ἐθνοφυλετισμός, ἀλλά ὡς οἰκουμενικότητα, μέσα ἀπό τήν πνευματική θεραπεία, πού εἶναι ἔξοδος ἀπό τήν φιλαυτία στήν φιλοθεΐα καί τήν φιλανθρωπία· στήν ἡσυχαστική παράδοση πού εἶναι ἡ βάση τῆς θεολογίας τῶν θεουμένων Πατέρων καί ἁγίων. Ἐπίσης, ἀντιλαμβάνεται κανείς τήν ἀλλοτρίωση πού ὑπέστησαν ὅσοι ἐπηρεάσθηκαν ἀπό τήν σχολαστική θεολογία καί τόν Διαφωτισμό, ἀλλά καί τήν παραφθορά πού ἐπῆλθε μέ τήν εἴσδυση στό νεοελληνικό Κράτος τῶν σχολαστικῶν διαφωτιστικῶν ἰδεῶν, πού τό βλέπουμε μέχρι σήμερα.

Θεωρῶ ὅτι ἡ ἀφιέρωση τοῦ βιβλίου αὐτοῦ ἀπό τόν συγγραφέα στό ταπεινό μου πρόσωπο θέλει νά ὑπογραμμίση αὐτήν τήν πνευματική συγγένεια. Πράγματι, ἐκτός ἀπό ὅσα ἔχω γράψει καί ἐκδόσει μέχρι τώρα, ἤδη ἔχω ἑτοιμάσει καί πρόκειται νά ἐκδοθῆ προσεχῶς πολυσέλιδη μελέτη, στήν ὁποία ἀναλύεται διεξοδικῶς, τό πῶς ἀλλοιώθηκε ἡ Πατερική Παράδοση ἀπό τούς Σχολαστικούς θεολόγους, καί πῶς οἱ σχολαστικές θεολογικές ἰδέες πέρασαν στήν δυτική φιλοσοφία καί θεολογία, στήν ρωσική θεολογία καί ὅπως εἶναι ἑπόμενο καί στήν νεοελληνική θεολογία. Καί ὅλη αὐτήν τήν ἀνάλυση τήν κάνω βάσει τῶν προφορικῶν ὁμιλιῶν τοῦ κορυφαίου ἐρευνητοῦ καί θεολόγου π. Ἰωάννου Ρωμανίδη, τόν ὁποῖο, ὅσοι ἀλλοτριώθηκαν ἀπό τήν Πατερική Παράδοση προσπάθησαν καί προσπαθοῦν νά παραγκωνίσουν καί νά τόν θέσουν στήν λήθη τῆς ἱστορίας, ἀλλά δέν θά τό ἐπιτύχουν.

Χαίρομαι γιά τήν ἔκδοση τοῦ βιβλίου «Ὀρθόδοξη θεολογία καί τουρκοκρατούμενος Ἑλληνισμός» τοῦ Καθηγητοῦ Γεωργίου Παναγοπούλου, πού ἔχει πολλές ἀναφορές στήν σύγχρονη πραγματικότητα, καί εὐχαριστώντας τον, συγχρόνως τόν συγχαίρω δημοσίως γιά τήν σημαντική αὐτή ἐργασία, ὅπως τό ἔκανα καί προσωπικῶς.