Skip to main content

Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Παραδόσεις καί αἰσθήματα στήν ἐκπαίδευση

τοῦ Πρωτ. Θωμᾶ Βαμβίνη

Ὁ Γκυστάβ Λέ Μπόν, στό βιβλίο του «Ψυχολογία τῶν μαζῶν», γράφει: «ἡ παιδεία πού παρέχεται στή νεολαία μιᾶς χώρας, ἐπιτρέπει νά προεικάσουμε λίγο τό πεπρωμένο αὐτῆς τῆς χώρας». Αὐτή ἡ ἄποψη ἐκφράζει μιά ἐμπειρία τοῦ συγγραφέα, ἡ ὁποία ἔχει ἐπαληθευτῆ πολλές φορές μέχρι τώρα, μέ ὀδυνηρότερες ἐπαληθεύσεις τίς αἰχμαλωσίες ὁλόκληρων ἐθνῶν στά ὁράματα ἡγετῶν πού ἐπιχείρησαν ἀντιδημοκρατικά πολιτικά πειράματα, μέ τά ὁποῖα αἱματοκύλησαν τήν ἀνθρωπότητα.

Βέβαια, δέν φταίει ὁ Λέ Μπόν γιά τό αἱματοκύλισμα τῆς ἀνθρωπότητας. Αὐτός διατύπωσε κάποιες παρατηρήσεις, οἱ ὁποῖες μπορεῖ νά χρησιμοποιηθοῦν θετικά ἤ ἀρνητικά, ἀνάλογα μέ τό τί ἐπιδιώκει καθένας ἀπό αὐτούς πού ἔχουν καθοριστικό ρόλο στήν ἐκπαίδευση τῆς νεολαίας, μέ πρώτη ἀπ’ ὅλους τήν πολιτική ἡγεσία τοῦ κάθε τόπου.

Ἡ ἀναφορά μας στήν ἄποψη περί παιδείας τοῦ Λέ Μπόν, ἡ ὁποία εἶναι στήν πραγματικότητα τετριμμένη ὡς αὐτονόητη, ἔγινε γιατί τό βιβλίο «Ψυχολογία τῶν μαζῶν», στό ὁποῖο αὐτή καταγράφεται, ἀπό τό 1895 πού πρωτοκυκλοφόρησε μέχρι τίς μέρες μας ἔγινε ἀγαπητό ἀνάγνωσμα πολλῶν ἡγετῶν τοῦ δυτικοῦ κυρίως κόσμου, χρησιμοποιήθηκε ὅμως κατά γράμμα ἀπό τόν Χίτλερ, τόν ὑπουργό του Γκέμπελς καί τόν σύμμαχό του Μουσολίνι. Ὁ Χίτλερ «ἀναφέρθηκε πολλές φορές στή “φιλοσοφική” ἐπιρροή πού ἄσκησαν τά γραπτά τοῦ Λέ Μπόν στήν οἰκοδόμηση τοῦ καθεστῶτος του», ἐνῶ ὁ Μουσολίνι «τόν “ἀντέγραψε” ἀσύστολα (ὅπως ἄλλωστε καί ὁ Γκέμπελς)»(Ν. Χρηστάκης).

Αὐτά πού καταγράφει ὁ Λέ Μπόν, μέ ὁριμένα ἀπό τά ὁποῖα μπορεῖ κανείς νά ἔχη κάθετες διαφωνίες, εἶναι ψυχολογικές παρατηρήσεις γιά τό πῶς κινεῖται ἤ κινητοποιεῖται ἕνα πλῆθος ἀνθρώπων, ἡ ἐπονομαζόμενη ἀπό αὐτόν «μάζα». Οἱ παρατηρήσεις αὐτές μποροῦν νά χρησιμοποιηθοῦν ἀπό πολιτικούς, διαφημιστές, ἀλλά ἀκόμη καί ἀπό ποιμένες τῆς Ἐκκλησίας, προκειμένου νά εἶναι ἀποτελεσματικότερη ἡ δράση τους.

Κάποιες παρατηρήσεις του εἶναι χαρακτηριστικές, καυτερές, ἀκόμη καί προκλητικές. Δείχνει νά μήν τόν ἐνδιαφέρη τόσο ἡ ἀλήθεια τῆς ζωῆς, τό νόημα τῆς δημιουργίας τοῦ κόσμου (ὅλα αὐτά τά ἀνάγει στή περιοχή τῆς φαντασίας καί τοῦ μύθου), ὅσο τόν ἐνδιαφέρει ὁ ἐντοπισμός τῶν στοιχείων πού πρέπει νά ἔχη ὑπόψη του ἐκεῖνος πού θέλει νά κυβερνήση, νά ἐπηρεάση ἤ νά κινητοποιήση τά πλήθη τῶν ἀνθρώπων.

Εἶναι πολύ κυνικός ὅταν περιγράφη τήν κακή σχέση τῆς μάζας (τοῦ πλήθους τῶν ἀνθρώπων) μέ τήν ἀλήθεια ἤ τίς ἀλήθειες. Ἡ μάζα τοῦ Λέ Μπόν, μέ τήν δική μας ὁρολογία, εἶναι ἡ κοινωνία τῶν πεπτωκότων ἀνθρώπων, αὐτῶν πού δέν ἔχουν μεταμορφωθῆ ἀπό τήν ἀνακαινιστική δράση τοῦ μυστηρίου τῆς Ἐκκλησίας καί ἡ σχέση τους μέ τήν ἔνσαρκη ἀλήθεια, πού γιά ἐμᾶς εἶναι ὁ Χριστός, εἶναι κακή ἤ ἀνύπαρκτη. Αὐτή ἡ κοινωνία ζῆ στήν πλάνη καί ἀγαπᾶ τήν πλάνη. Γράφει: «Ὁ μεγάλος παράγοντας τῆς ἀνάπτυξης τῶν λαῶν δέν ὑπῆρξε ποτέ ἡ ἀλήθεια ἀλλά ἡ πλάνη». Μέ αὐτήν τήν ὑπερβολική τοποθέτηση θέλει νά πῆ στούς πολιτικούς ὅτι οἱ μάζες δέν κινηποιοῦνται μέ σοφά λόγια καί ἀποδεικτικούς συλλογισμούς, ἀλλά μέ τήν δύναμη τῶν ψευδαισθήσεων, τῶν ὑποσχέσεων πού ἐνθουσιάζουν, ἔστω καί ἄν προσκρούουν στήν λογική καί τήν πραγματικότητα. Καί παρακάτω ἐξηγεῖ: «Οἱ μάζες ποτέ δέν δίψασαν γιά ἀλήθειες. Μπροστά στίς προφάνειες πού τίς δυσαρεστοῦν, προτιμοῦν νά θεοποιήσουν τήν πλάνη, ἄν τίς θέλγη. Αὐτός πού ξέρει νά τίς ἐξαπατᾶ γίνεται εὔκολα κύριός τους· αὐτός πού προσπαθεῖ νά τίς ἀπαλλάξη ἀπό τήν πλάνη εἶναι πάντα τό θύμα τους».

Δέν ἀντέχουν αὐτούς πού τούς λένε τήν ἀλήθεια, ἡ ὁποία δέν συμφωνεῖ μέ τίς ἐπιθυμίες τους. Αὐτό εἶναι ἕνα συχνό καί διαχρονικό φαινόμενο. Οἱ ἀληθινοί συνήθως «σταυρώνονται» ἀπό αὐτούς πού θέλουν νά εὐεργετήσουν. Αὐτό, στίς μέρες μας συνηθίζουμε νά λέμε ὅτι εἶναι θέμα ἐλλιποῦς ἤ κακῆς παιδείας. Μιᾶς παιδείας πού ἀγνοεῖ τήν κατάσταση τῶν ἀνθρώπων καί θέλει νά τούς γεμίση μέ γνώσεις τίς ὁποῖες δέν ἀγαποῦν καί δέν τούς ἐνδιαφέρουν.

Ἕνας λαός μέ πάθη (ὅπως εἴμαστε) χρειάζεται πρίν ἀπ’ ὅλα παιδαγωγία στά αἰσθήματά του.

Ὁ Λέ Μπόν ἀποφαίνεται: «Οἱ νόμοι τοῦ ὀρθοῦ λόγου δέν ἔχουν καμιά ἐπίδραση πάνω [στίς μάζες]». Καί συνεχίζει: «Γιά νά ἐπιβληθῆ κάποιος στίς μάζες πρέπει, κατ’ ἀρχάς, νά λάβη καλά ὑπόψη του αἰσθήματα ἀπό τά ὁποῖα αὐτές ἐμφοροῦνται». Χρειάζεται νά συλλάβη καί νά καθοδηγήση τά αἰσθήματα τοῦ λαοῦ. Οἱ λογικές ἀποδείξεις περί τοῦ ὀρθοῦ, ὅταν δέν ἔχουν μέσα τους αἴσθημα, δέν ἔχουν κανένα ἀποτέλεσμα. Γι’ αὐτό προτείνει: «Ἄς ἀφήσουμε, λοιπόν, τή λογική στούς φιλοσόφους, ἀλλά ἄς μήν τῆς ζητοῦμε πολύ νά παρεμβαίνη στή διακυβέρνηση τῶν ἀνθρώπων. Δέν εἶναι μέ τήν λογική, καί εἶναι συχνά δίχως αὐτή, πού δημιουργήθηκαν αἰσθήματα ὅπως ἡ τιμή, ἡ αὐταπάρνηση, ἡ θρησκευτική πίστη, ἡ ἀγάπη γιά τήν δόξα καί τήν πατρίδα, πού ὑπῆρξαν, μέχρι τώρα, τά μεγάλα ἐλατήρια ὅλων τῶν πολιτισμῶν».

Ἄν ἐξειδικεύσουμε τό θέμα μας στήν ἐκπαίδευση, τά παραπάνω δείχνουν ὅτι δέν μπορεῖ τό σχολεῖο νά εἶναι ἕνας ψυχρός φορτιστής τοῦ μυαλοῦ μέ ἀσύνδετες πληροφορίες. Πρέπει νά καλλιεργῆ τήν κρίση, ἀλλά καί τά αἰσθήματα. Νά ἐμπνέη τήν ἀγάπη στήν ζωή καί τά μυστήριά της. Νά προβάλλη στόχους ζωῆς, προσωπικά καί κοινωνικά ὁράματα καί νά καλλιεργῆ τήν ἱστορική συνείδηση, τήν ἐθνική μνήμη, καθώς καί τήν θεολογία γιά τόν Θεό τῶν πατέρων μας.

Ὁ Λέ Μπόν γράφει: «Ἕνας λαός εἶναι ἕνας ὀργανισμός δημιουργημένος ἀπό τό παρελθόν. Ὅπως κάθε ὀργανισμός, δέν μπορεῖ νά τροποποιηθῆ παρά μέ ἀργές κληρονομικές συμπληρώσεις». Καί συμπληρώνει: «Οἱ ἀληθινοί ὁδηγοί τῶν λαῶν εἶναι οἱ παραδόσεις τους καί, ὅπως τό ἔχω ἐπαναλάβει πολλές φορές, δέν ἀλλάζουν εὔκολα παρά οἱ ἐξωτερικές μορφές. Δίχως παραδόσεις, δηλαδή δίχως ἐθνική ψυχἠ, κανένας πολιτισμός δέν εἶναι δυνατός». Δέν εἶναι θιασώτης κάποιων συγκεκριμένων παραδόσεων, ἁπλῶς διατυπώνει συμπεράσματα ἀπό παρατηρήσεις. Αὐτές οἱ παρατηρήσεις μᾶς δίνουν τήν δυνατότητα νά δοῦμε τά θέματα πού μελετάει καί μέσα στό δικό μας πλαίσιο, τήν δική μας παράδοση, σέ σχέση μέ τά πολυσύνθετα προβλήματα πού ἀντιμετωπίζουμε ὡς λαός σήμερα.

Εἴμαστε ἕνας ζωντανός ὀργανισμός πού προέρχεται ἀπό ἕνα πολύ βαθύ παρελθόν. Συνδέουμε τίς ὑψηλότερες ἀνθρώπινες ἀναζητήσεις μέ τήν ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο καί τήν εἴσοδό Του, «ἐν προσώπῳ Ἰησοῦ», στήν ἀνθρώπινη ἱστορία. Αὐτά τά γεγονότα δέν μπορεῖ νά ἀπουσιάζουν ἀπό τόν πυρήνα τῆς ἐκπαίδευσης. Ἐπίσης, εἶναι γεγονότα πού δέν πρέπει νά μετατρέπονται σέ οὐδέτερες πληροφορίες. Πρέπει νά δίνονται ζυμωμένα μέ τήν ζωή τῆς καθημερινότητας καί τίς ἀναζητήσεις τῶν νέων ἀνθρώπων. Οἱ θεμελιώδεις διδασκαλίες τοῦ Χριστοῦ, ὁ λόγος Του γιά τήν δικαιοσύνη καί τήν ἀγάπη, ἀλλά καί ὁ ἀποστολικός καί πατερικός λόγος γιά τόν κρυφό ἄνθρωπο τῆς καρδιᾶς, καθώς καί ἡ προσέλκυση τοῦ ἔρωτα τῶν νέων γιά ἔρευνα τῆς γνώσης τοῦ Θεοῦ «ἐν μυστηρίῳ», δέν πρέπει νά εἶναι ἔξω ἀπό τό πλαίσιο τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ προγράμματος. Μέ αὐτά δέν κατευθύνονται ἁπλῶς τά αἰσθήματα τῆς ἀδρανοῦς μαθητικῆς μάζας. Γεμίζουν οἱ μαθητές μέ ὑγιῆ αἰσθήματα καί ἐνεργοποιοῦνται οἱ ψυχικές τους αἰσθήσεις.

Γενικά, τό σχολεῖο πρέπει νά βρίσκεται σέ διαρκῆ σχέση μέ τά ἐπαγγέλματα, τούς θεσμούς τῆς κοινωνίας καί τήν Ἐκκλησία, δηλαδή μέ τίς πρακτικές ἐπαγγελματικές γνώσεις (τήν βιοπάλη), τήν ἀνθρωποκεντρική ὀργάνωση τῆς κοινωνίας καί τήν θεολογική αἰώνια προοπτική τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. Ἀλλιῶς τό σχολεῖο συνιστᾶ ἕνα πρόβλημα γιά τούς μαθητές (ὅπως πράγματι πολλές φορές ἀποδεικνύεται ὅτι εἶναι). Γιά τό Γαλλικό σχολεῖο τῆς ἐποχῆς του ὁ Λέ Μπόν λέει, ὅτι σ’ αὐτό «ἡ μάζα τῶν ἀδιάφορων καί τῶν οὐδέτερων ἔχει προοδευτικά γίνει ἕνας στρατός ἀπό δυσαρεστημένους, ἕτοιμος νά ἀκολουθήση ὅλες τίς ὑποβολές τῶν οὐτοπιστῶν καί τῶν ψευδορητόρων. Τό σχολεῖο πλάθει σήμερα δυσαρεστημένους καί ἀναρχικούς».
Τό σχολεῖο πρέπει, σύμφωνα καί μέ τίς ἐπιταγές τοῦ Συντάγματός μας, νά πλάθη εὐχαριστημένους, ἐλεύθερους καί ὑπεύθυνους πολίτες.

Ἄν οἱ ἀπόψεις τοῦ Λέ Μπόν δέν θέλουμε νά γίνουν στίς μέρες μας ἐργαλεῖο στά χέρια τῶν πολιτικῶν ἀπογόνων τοῦ Χίτλερ, τοῦ Γκέμπελς καί τοῦ Μουσολίνι, μέ τήν δημιουργία ἑλληνοπρεπῶν ψευδαισθήσεων, πού αἰχμαλωτίζουν στήν πλάνη τά αἰσθήματα τοῦ λαοῦ, θά πρέπει στήν παιδεία πού παρέχεται στήν νεολαία νά μήν ἀγνοεῖται ἡ παράδοση τοῦ τόπου, ἡ κινητήρια δύναμη πού ἔρχεται ἀπό τό παρελθόν, οὔτε νά ἀγνοοῦνται τά αἰσθήματα καί οἱ εὐαισθησίες τοῦ λαοῦ, ὅπως ἔχουν καθαρθῆ στήν καλυμβήθρα τοῦ ἐκχριστιανισμένου Ἑλληνισμοῦ.

Πάντως, ἄν στήν παιδεία μας πληθυνθοῦν οἱ πολυπολιτισμικές ἐπισκιάσεις τῶν ἐθνικῶν παραδόσεων καί ὁραμάτων, δέν θά μᾶς ἐπιτρέπεται νά προεικάζουμε εὐοίωνο τό πολιτισμικό τοὐλάχιστον μέλλον τῆς χώρας μας.

  • Προβολές: 3089