Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Θεόπνευστη λογική σέ τρίφθογγη λύρα

Πρωτοπρεσβύτερου π. Θωμᾶ Βαμβίνη 

Δύο λέξεις ἀπό τόν εἱρμό τῆς ἑβδόμης ὠδῆς τοῦ πρώτου κανόνα τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, πού συνέθεσε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς, Ἐπίσκοπος Μαϊουμᾶ, ἀποτέλεσαν τό ἔναυσμα ὅσων θά σημειωθοῦν στήν συνέχεια. Οἰ δύο λέξεις μέσα στόν ὕμνο παρατεταγμένες στήν σειρά σέ πτώση δοτική εἶναι «...θεοπνεύστῳ λογικῇ...». Ὁ ἅγιος ὑμνογράφος δέν ἀναφέρεται πρωτίστως σέ «θεόπνευστη λογική», δηλαδή στήν λογική δύναμη τῆς ψυχῆς πού ἐμπνέεται ἀπό τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ, ἄν καί, ὅπως θά σημειωθῆ μέσα ἀπό τήν ἀνάλυση τοῦ ὕμνου, στήν ἑρμηνεία του περιλαμβάνεται καί αὐτό τό σημαντικό θέμα. Τρίφθογγη θεόπνευστη λογική λύρα ὀνομάζει ὁ Μελωδός τούς Τρεῖς Παῖδες, τούς ὁποίους ἔβαλε μέσα στήν «ἑπταπλάσιο κάμινο» ὁ Ναβουχοδονόσορ, ἐπειδή δέν προσκυνοῦσαν τήν εἰκόνα του.

Νά δοῦμε ὅμως τόν ὕμνο καί τήν ἑρμηνεία του, ὅπως μᾶς τήν δίνει ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης. Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ψάλλει:

«Ἰταμῷ θυμῷ τε καὶ πυρί, θεῖος ἔρως ἀντιταττόμενος, τὸ μὲν πῦρ ἐδρόσιζε, τῷ θυμῷ δὲ ἐγέλα, θεοπνεύστῳ λογικῇ, τῇ τῶν ὁσίων τριφθόγγῳ λύρᾳ ἀντιφθεγγόμενος, μουσικοῖς ὀργάνοις ἐν μέσῳ φλογός, ὁ δεδοξασμένος, τῶν Πατέρων καὶ ἡμῶν Θεὸς εὐλογητὸς εἶ».

Ὁ ἄγιος Νικόδημος στήν ἑρμηνεία του, ἀφήνει τόν «ἰταμό θυμό», πρόκειται γιά τόν θυμό τοῦ Ναβουχοδονόσορ ἐναντίον τῶν τριῶν Παίδων τῶν ἐν Βαβυλῶνι, καί ξεκινᾶ τήν ἑρμηνεία του ἀπό τόν θεῖο ἔρωτα. Γράφει:«Κανένα πρᾶγμα δὲν εἶναι δυνατώτερον ἀπὸ τὸν τοῦ Θεοῦ πρηστήριον ἔρωτα». «Πρηστήριος» εἶναι ὁ καίων ἤ ἀστράπτων, σύμφωνα μέ τό λεξικό Liddell- Scott, ὁ θεῖος ἔρωτας πυρπολεῖ τήν ψυχή καί τήν κάνει νά ἀστρἀφτη. Συνεχίζει ὁ ἅγιος Νικόδημος: «οὐδὲ τῆς θείας ἀγάπης εὑρίσκεται ἰσχυρώτερὸν τε καὶ δραστικώτερον, κἂν θλίψις εἶναι, κἂν πεῖνα, κἂν διωγμός, κἂν μάχαιρα, κἂν θάνατος τὸ πάντων ἔσχατον τῶν δεινῶν, ὅλα νικῶνται ἀπὸ τὴν θείαν ἀγάπην, καὶ κανένα ἐκ τούτων νικῆσαι τὴν ἀγάπην οὐ δύναται». Οἱ Τρεῖς Παῖδες στήν Βαβυλώνα, Ἀνανίας, Ἀζαρίας καί Μισαήλ, στούς ὁποίους ἀναφέρεται ὁ ἄγιος Κοσμᾶς, γιά τήν πίστη καί τήν ἀγάπη τους πρός τόν ἀληθινό Θεό τῶν Πατέρων τους, προτίμησαν τόν σκληρό θάνατο διά τῆς πυρᾶς, καί ὄχι τήν ἄρνηση τοῦ Θεοῦ καί τήν προσκύνηση τῆς εἰκόνας τοῦ βασιλέως, πού θά εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα ζωή ἄνετη καί ἔνδοξη, μέ ἀπολαύσεις μέσα στά βασιλικά ἀνάκτορα. Στό σημεῖο αὐτό ὁ ἁγιορείτης ἅγιος παίρνει τήν μαρτυρία τοῦ Ἀποστόλου Παύλου, ὁ ὁποῖος στήν πρός Ρωμαίους ἐπιστολή γράφει: «Τίς ἡμᾶς χωρίσει ἀπό τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ; θλῖψις, ἤ στενοχωρία, ἤ διωγμός, ἤ λοιμός, ἤ γυμνότης, ἤ μάχαιρα; πέπεισμαι γάρ, ὅτι οὔτε ζωή, οὔτε Ἄγγελοι, οὔτε Ἀρχαί, οὔτε Δυνάμεις, οὔτε ἐνεστῶτα, οὔτε μέλλοντα, οὔτε ὕψωμα, οὔτε βάθος, οὔτε τις κτίσις ἑτέρα δυνήσεται ἡμᾶς χωρίσαι ἀπὸ τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ τῆς ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν» (8, 35).

Καί συνεχίζει ὁ ἅγιος Νικόδημος: «Αὐτά λοιπὸν γνωρίζοντας ὁ Ἱερὸς Μελωδός, λέγει· Ὁ ἔνθεος ἔρωτας, πού ἄναβε μέσα στὴν καρδιά τῶν τριῶν ἐκείνων Παιδιῶν [στήν Βαβυλώνα], αὐτός ἐναντιωνόταν σέ τρία πράγματα: (1) στὸν ὁρμητικώτατο καὶ σκληρὸ καὶ ὠμὸ θυμὸ τοῦ Βασιλιᾶ Ναβουχοδονόσορ (αὐτό δηλώνει τὸ, “ἰταμῷ”, πού προέρχεται ἀπό τό ρῆμα “ἴεσθαι”, τό ὁποῖο δηλώνει τό “ὁρμᾶν”), (2) στό πῦρ τῆς καμίνου, καὶ (3) στὰ μουσικὰ ὄργανα τὰ ὁποῖα παρακινοῦσαν τοὺς λαοὺς νὰ προσκυνήσουν τὴν εἰκόνα τοῦ Ναβουχοδονόσορ».

Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης ἀκολουθώντας τόν ἅγιο Κοσμᾶ τόν Μελωδό, δέν στέκεται μόνο στήν πίστη τῶν Τριῶν Παίδων, ἀλλά στήν σφοδρή ἀγάπη γιά τόν Θεό, τήν ὁποία χαρακτηρίζει «πρηστήριο ἔρωτα». Ἡ ὀρθή καί γνἠσια πίστη στόν ἀληθινό Θεό δέν εἶναι μιά ἁπλή λογική παραδοχή, εἶναι ἐπίσκεψη τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ, πού καθαρίζει τόν ὀφθαλμό τῆς ψυχῆς, φωτίζει τήν ψυχή καί τήν θερμαίνει μέ τήν ἀγάπη, ἡ ὁποία ἐλευθερώνει τήν καρδιά τοῦ ἀνθρώπου ἀπό ὅλες τίς ἐξαρτήσεις σέ πράγματα πού δέν εἶναι ὁ Θεός. Δηλαδή, ὁ Θεός τῆς Παλαιᾶς καί τῆς Καινῆς Διαθήκης, ὁ Θεός τῆς Ἐκκλησίας, ὁ Τριαδικός Θεός καί ὁ Ἕνας τῆς Τριάδος Θεός Λόγος πού ἐνηνθρώπησε, σύμφωνα μέ τόν ἅγιο Διονύσιο τόν Ἀρεπαγίτη: «ἑλκύει τά τοῦ ἔρωτος –τοῦ θείου– δεκτικά».

Γράφει λοιπόν ὁ ἅγιος Νικόδημος: «Ἔτσι λοιπόν ὁ θεῖος ἔρωτας ἀφοῦ ὑπερνίκησε καὶ τὰ τρία πράγματα [στά ὁποῖα ἐναντιώθηκε], τὸ μὲν πῦρ τῆς καμίνου τὸ ἑπταπλάσιο τό δρόσισε·ὁ θεῖος ἔρωτας ἀνάβοντας περισσότερο μέσα στήν καρδιά τῶν τριῶν Παίδων, νικοῦσε τὸ πῦρ τῆς καμίνου πού ἄναβε ἔξω ἀπό αὐτούς·[ἐπίσης] τὸν θυμὸ τοῦ Βασιλιᾶ καταγελοῦσε καὶ περιέπαιζε. Ἀκόμη αὐτὸς ὁ θεῖος ἔρωτας μὲ τὴν τρίχορδη καὶ θεόπνευστη καὶ λογικὴ λύρα τῶν τριῶν Παίδων ἐναντιωνόταν καὶ ἀντέλεγε στὰ μουσικὰ ὄργανα τοῦ Βασιλιᾶ, ἐνῶ βρισκόντουσαν στό μέσον τῆς καμίνου·διότι ὑμνοῦντες αὐτοὶ τὸν Θεον μέσα στήν καιόμενη κάμινο καὶ λέγοντες “Εὐλογητὸς εἶ, Κύριε ὁ Θεὸς τῶν Πατέρων ἡμῶν, καὶ ὑπερύμνητος, καὶ ὑπερυψούμενος εἰς τοὺς αἰῶνας», μέ τήν ὑμνωδία αὐτή ἐναντιώνονταν στὰ ἔξω βασιλικὰ ὄργανα, καὶ μέ τόν τρόπο τους ἔλεγαν, ὅτι ἡ εἰκόνα τοῦ Ναβουχοδονόσορ δὲν πρέπει νὰ προσκυνῆται, διότι δὲν εἶναι Θεός, ἀλλὰ Θεός εἶναι αὐτός πού μᾶς λύτρωσε ἀπό τήν φλόγα τῆς καμίνου, Αὐτὸς πρέπει νὰ προσκυνῆται καὶ νὰ δοξολογῆται, διότι εἶναι Θεὸς ἀληθέστατος».

Ὅπως εἶναι φανερό, θεόπνευστη λογική λύρα χαρακτηρίζονται ἀπό τόν ἅγιο Κοσμᾶ τόν Μελωδό οἱ Τρεῖς Παῖδες, πού ρίχτηκαν ἀπό τόν Ναβουχοδονόσορ στήν ἑπταπλάσιο κάμινο τῆς Βαβυλώνας. Κινητήρια δύναμή τους ἦταν ἡ πίστη πού ἔφθασε στήν ἀγάπη, στόν «πρηστήριο ἔρωτα» τοῦ Θεοῦ.

Ὁ ὕμνος τῶν Τριῶν Παίδων μέσα στήν κάμινο εἶναι ἕνας θεολογικός ὕμνος, εἶναι μιά ὑμνολογική διατύπωση τῆς θεολογίας τῶν Προφητῶν, τῶν πνευματικῶν πατέρων τῶν Τριῶν Παίδων. Εἶναι ἕνας ὕμνος πού συνέθεσε ἡ λογική τοῦ Ἀνανία, τοῦ Ἀζαρία καί τοῦ Μισαήλ, τήν ὁποία ὅμως κινοῦσε ἡ φωτιστική Χάρη τοῦ Θεοῦ καί ἐνέπνεε ὁ θεῖος ἔρωτας πού κατέφλεγε τίς καρδιές τους.

Ἡ θεόπνευστη λογική λύρα ἦταν ἡ λογική δύναμη τῶν Τριῶν Παίδων, οἱ ὁποῖοι εἶχαν κοινή ἐμπειρική γνώση τοῦ Θεοῦ τῶν Πατέρων τους. Μέ αὐτήν τήν ἔννοια μποροῦμε νά μιλᾶμε γιά «θεόπνευστη λογική», γιά μιά λογική δύναμη πού διακονεῖ τήν ἐμπειρική γνώση τοῦ Θεοῦ, ἀφοῦ καθοδηγεῖ τούς ἀνθρώπους στόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἐλευθερώνεται ὁ νοῦς καί ἡ καρδιά τους ἀπό τίς αἰχμαλωσίες τῶν παθῶν, ὥστε νά δέχονται τήν καθαρτική καί φωτιστική Χάρη τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία τούς διδάσκει τήν γνώση τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ, ἀλλά καί τήν ἐπίγνωση τῶν ὑπερφυῶν μυστηρίων τῆς Βασιλείας Του.

Ἡ λογική δύναμη τῆς ψυχῆς ἔχει ὡς κύριο φυσικό της ἔργο τήν ἐποπτία καί καθοδήγηση τῶν αἰσθήσεων, ὥστε νά λειτουργοῦν κατά τό θέλημα τοῦ Θεοῦ καί ὄχι κατά τίς ὑποβολές τοῦ ἐχθροῦ καί τῶν ψεκτῶν παθῶν. Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής ἔλεγε, «ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι Ἐκκλησία μυστική, πού μέ τό σῶμα του, ὅπως μέ ναό, λαμπρύνει τήν πρακτική ἱκανότητα τῆς ψυχῆς μέ τήν ἐνάρετη ἄσκηση τῶν ἐντολῶν σύμφωνα μέ τήν ἠθική φιλοσοφία· μέ τήν ψυχή του, ὅπως μέ ἱερό Βῆμα, προσφέρει μέ τό λόγο στόν Θεό τούς ἀπό τίς αἰσθήσεις προερχομένους λόγους κατά τήν διενέργεια τῆς φυσικῆς θεωρίας, ἀφοῦ δεχθοῦν τήν καθαρή περιτομή τῆς ὕλης» (Μυσταγωγία, κεφ. Δ). Ἡ περιτομή τῆς ὕλης εἶναι ἡ ἀποκοπή, δηλαδή ἡ ἀφαίρεση τῆς ἐμπαθοῦς προσκολλήσεως στά αἰσθητά πράγματα, ὥστε ὁ νοῦς ἐλεύθερος νά κινῆται πρός τόν Θεό. Μέ τίς αἰσθήσεις, ὅταν λειτουργοῦν σύμφωνα μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, καθοδηγούμενες ἀπό τήν λογική πού ἐμπνέεται ἀπό τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ, βλέπει στήν κτίση τήν δημιουργική ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ (τούς «λόγους τῶν ὄντων») καί μέ τόν λόγο τούς προσφέρει στόν Θεό.

Ἡ λογική μόνη, χωρίς ἄνωθεν δύναμη, δέν ἔχει τήν δυνατότητα νά ὑπερβαίνη τόν αἰσθητό κόσμο καί τά νοήματά του· μᾶς προσανατολίζει μέσα στόν κόσμο αὐτόν καί μένει μέσα σ’ αὐτόν. Ἐπίσης, δέν μπορεῖ νά ὑπερβῆ ἀκαθοδήγητη καί χωρίς ἔμπνευση τήν ἰδιοτέλεια. Ἡ λογική, χωρίς θεία ἔμπνευση, διδάσκει τήν ἰδιοτέλεια καί τήν περιχαράκωση στήν ἐμπαθῆ ἀγάπη τοῦ σώματός μας· ἀποτελεῖ τήν ὑποδομή τῆς φιλαυτίας, ἡ ὁποία χαρακτηρίζεται ἀπό τόν ἅγιο Μάξιμο, ὡς «ἡ τοῦ σώματος ἄλογος φιλία».

Κριτήριο θεόπνευστης λογικῆς εἶναι ἡ ἀγάπη πρός τόν Θεό, τούς ἀνθρώπους καί ὅλη τήν κτίση. Ἡ θεόπνευστη λογική ὑπερβαίνει τήν φιλαυτία καί διακρίνει τήν πλάνη ὡς πρός τήν πίστη καί τήν ζωή. Μισεῖ τήν πλάνη καί τήν ἀποστρέφεται, δέν μισεῖ ὅμως τούς πλανεμένους. Θλίβεται καί προσεύχεται γι’ αὐτούς καί προσπαθεῖ μέ κάθε τρόπο νά ἐμπνεύση τό αὐτεξούσιό τους, ὥστε νά κινηθῆ μέ φυσική ἀπροσποίητη θέληση πρός τόν ἀληθινό Θεό.