Γράφτηκε στις .

Βασιλείου Π. Καυκόπουλου: Ἡ Βυζαντινὴ Μουσικὴ Γραφὴ

ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

Βασιλείου Π. Καυκόπουλου Καθηγητή-Πρωτοψάλτη

Ἀπό τό φύλλο αὐτό ἐγκαινιάζουμε μιά νέα στήλη, ἡ ὁποία -ὅπως ὁ τίτλος τῆς δηλώνει- θά ἔχη ὡς ἐνασχόλησή της τή μουσική τῆς Ρωμηοσύνης• δέν λέω τοῦ “Βυζαντίου”, γιατί τή λέξη “Βυζάντιο” ἔχει ἀποδειχθῆ ὅτι δέν τή χρησιμοποίησαν ποτέ αὐτοί τούς ὁποίους χαρακτηρίζει.

Φιλοδοξία μᾶς -καλή ὑποθέτουμε- εἶναι νά ἐξετάσουμε τήν εὐλογημένη, πράγματι, αὐτή μουσική μας σέ ὅλη της τήν ἔκταση. Κι ἄν θέλουμε νάμαστε εἰλικρινεῖς ἡ “Βυζαντινή” μουσική δέν περιορίζεται μόνο στή Θεία Λατρεία, ἀλλά ἐπεκτείνεται στήν δημοτική μας μουσική παράδοση (δημοτικό τραγούδι -ἐθνική μας (= Ἑλληνική) μουσική), στό λαϊκό μας τραγούδι, στό ρεμπέτικο κ.λπ.. Ἐγώ, ὅμως, θά προχωρήσω ἀκόμη παραπέρα, θά τολμήσω νά πῶ -καί θά τό ἀποδείξουμε ἀργότερα μέ ἐπιστημονικά ἐπιχειρήματα- ὅτι ἡ μουσική ἀπό τήν Ἄπω Ἀνατολή μέχρι τό Γιβραλτάρ εἶναι ἴδια! Ἤ, ἄν προτιμᾶτε, σχεδόν ἴδια... Οἱ κλίμακες, πού σ’ αὐτό τό μεγάλο κομμάτι τοῦ πλανήτη μᾶς χρησιμοποιοῦνται, εἶναι οἱ ἴδιες, ὅμοιες ἤ παρόμοιες.

Ἀλλά, ἅς προχωρήσουμε σήμερα νά ἐξετάσουμε τό ἐπί μέρους θέμα μας. Θά ποῦμε, λοιπόν, λίγα λόγια γιά τήν “Βυζαντινή” μουσική γραφή.

Γνωστή καί ὡς παρασημαντική, ἡ Βυζαντινή μουσική γραφή ὑπέστη στή διάρκεια τῶν χρόνων ἀρκετές διαφοροποιήσεις. Ὅπως γράφει καί ὁ Τ. Καλογεροπουλος στό Λεξικό τοῦ (τόμος 1, Α-Γ) ἀρχικά χρησιμοποιήθηκαν τά σημαδόφωνα, δηλαδή ἡ ἑλληνική σημειογραφία τῆς κλασικῆς περιόδου (τά γράμματα τοῦ ἑλληνικοῦ ἀλφαβήτου ὀρθά ἤ ἀνεστραμμένα, ἀκέραια ἤ ἀκρωτηριασμένα, ὄρθια ἤ πλάγια, κεφαλαῖα ἤ μεσαῖα). Ἀργότερα ἐπινοήθηκε ἡ λεγομένη ἐκφωνητική γραφή: τοποθετοῦσαν στό κείμενο ὁρισμένα σημάδια πού ἔμοιαζαν μέ τόνους, τά ὁποῖα ὑποδήλωναν, κατ’ ἄλλους μέν τονισμό, κατ’ ἄλλους δέ ὁλόκληρη μουσική φράση.

Πλήρης σημειογραφία τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς καθιερώνεται ἀπό τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό. Εἶναι ἡ ἀγκιστροειδής γραφή, δύσκολη καί πολύπλοκη (ἕνα σύστημα μουσικῆς “στενογραφίας”). Ὁ Ἰωάννης ὁ Κουκουζέλης (12ος αἱ.) ἐπιχειρώντας νά ἁπλοποιήση αὐτήν τή γραφή, κατέληξε σέ ἀντίθετο ἀποτέλεσμα. Ὁ Πέτρος ὁ Πελοποννήσιος (18ος αἱ.) προσέφερε σημαντικότατη ὑπηρεσία, γιατί κατάφερε νά ἁπλοποιήση οὐσιαστικά τή γραφή καί νά ἀποδώση μέ αὐτήν τά “εἰρμολογικά” μέλη, πού ὡς τότε παραδίδονταν “διά ζώσης”... Ἀκολούθησαν, κατόπιν, οἱ “τρεῖς Διδάσκαλοι”, οἱ ὁποῖοι ἀποσαφήνισαν τίς ἁπλοποιήσεις, ἀποκρυσταλλώνοντας τή γραφή πού χρησιμοποιοῦμε μέχρι σήμερα. Ἐξετάζοντας τήν δέ περιληπτικά, παρατηροῦμε ὅτι τά φθογγόσημά της εἶναι δέκα καί ἔχουν φωνητική ἀξία: τονικό ὕψος (σ’ ἀντίθεση μ’ ἐκεῖνα τῆς δυτικῆς μουσικῆς πού ἔχουν μόνο χρονική ἀξία, ἐνῶ τό τονικό τους ὕψος ὁρίζεται ἀπό τή θέση πού κατέχουν στό πεντάγραμμο). Ξοδεύει καθένα τούς ἕνα “χρόνο”, πού ἀντιστοιχεῖ μέ τό “τέταρτο” τῆς δυτικῆς μουσικῆς (1/4). Ὁ “χρόνος” τούς αὐξάνεται ἤ ἐλαττώνεται μέ τά “χρονικά σημεία”. Γιά κάθε ἀνάβαση ἤ κατάβαση, τά δέκα φθογγόσημα συμπλέκονται ὑπό προϋποθέσεις (πλοκή).

Ἐξάλλου, ὅπως ἀναφέρει ἐπίσης ὁ Τ. Καλογερόπουλος, ἡ ἔκφραση σημειώνεται μέ τά σημεῖα ἔκφρασης (ἤ ἄχρονες ὑποστάσεις), ἐνῶ οἱ μαρτυρίες (ποῦ ἀνταποκρίνονται πρός τό “κλειδί” καί τόν “ὀπλισμό” τῆς δυτικῆς μουσικῆς) ὁρίζουν: τήν κλίμακα, τό γένος καί πολλές φορές τόν ἦχο. Μέ τίς φθορές γίνονται μεταβάσεις ἀπό ἦχο σέ ἦχο, ἀπό γένος σέ γένος ἤ ἀπό κλίμακα σέ κλίμακα.

Θά πρέπη νά σημειώσουμε, τέλος, ὅτι τά τελευταῖα χρόνια γίνεται μεγάλη -καί ἔντονη- συζήτηση γιά τόν τρόπο ἐκτέλεσης τῶν ἄχρονων ὑποστάσεων (καί ὄχι μόνον). Τό θέμα αὐτό ἀπαιτεῖ σοβαρή ἐπιστημονική ἐργασία, δηλαδή μελέτη τῶν ἀρχαίων χειρογράφων μέ βάση τήν ἑρμηνεία τῶν “τριῶν Διδασκάλων” καί ὄχι περιττές διενέξεις, χωρίς ἐπιστημονικό ὑπόβαθρο.