Γράφτηκε στις .

Παναγιώτη Ἀλ. Μελικίδη: «Τὰ προηγιασμένα»

Παναγιώτη Μελικίδη

Τήν περίοδο τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, ἐκτός του Σαββάτου καί τῆς Κυριακῆς, τελεῖται ἡ Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων Δώρων, πού εἶναι ἀπόρροια δύο παραγόντων. Κατ’ ἀρχάς τήν περίοδο αὐτή ἀπαγορεύεται ἡ τέλεση τῆς θείας Λειτουργίας ἡ ὁποία ἔχει πασχάλιο καί πανηγυρικό χαρακτήρα καί δέν συνάδει μέ τόν χαρακτήρα τῆς περιόδου. Ἡ Σύνοδος τῆς Λαοδικείας (363) μέ τόν κθ' κανόνα ὁρίζει «ὅτι οὐ δεῖ ἐν τῇ Τεσσαρακοστή ἄρτον προσφέρειν, εἰ μή ἐν Σαββάτω καί Κυριακαῖς μόνον». Συναφής εἶναι καί ὁ νά' κανόνας τῆς ἴδιας Συνόδου πού ἀπαγορεύει τόν ἑορτασμό τῆς μνήμης μαρτύρων στίς νηστίσιμες ἡμέρες τῆς Τεσσαρακοστῆς καί ἐπιβάλλει τήν μετάθεσή τους κατά τά Σάββατα καί τίς Κυριακές, γιατί ὁ ἑορτασμός τῆς μνήμης μαρτύρων ἦταν συνδεδεμένος μέ τήν τέλεση τῆς θείας Λειτουργίας.

Σύμφωνα μέ τίς μαρτυρίες τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας (πρβλ. Μ. Βασιλείου, Ἐπιστολή 93 πρός Καισαρίαν Πατρικίαν, Migne PG 32,484) οἱ χριστιανοί κοινωνοῦσαν τακτικά τίς Κυριακές, τά Σάββατα, τήν Τετάρτη καί τήν Παρασκευή καί ὅσες φορές ἐντός της ἑβδομάδας τελοῦνταν εὐκαιριακά ἡ θεία Λειτουργία. Οἱ πιστοί λάμβαναν τά Τίμια Δῶρα μέ τόν τρόπο πού παραλαμβάνουμε σήμερα τό ἀντίδωρο. Κοινωνοῦσαν μέρος τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ πού ἦταν ἐμβαπτισμένο στό Τίμιο Αἷμα καί τό ὑπόλοιπό το φύλαγαν γιά νά μεταλάβουν τίς ἡμέρες πού δέν ἦταν δυνατόν νά τελεσθῆ ἡ θεία Λειτουργία. Τήν ἴδια τακτική ἀκολουθοῦσαν καί οἱ ἐρημίτες, οἱ ὁποῖοι ἦταν ἀπομακρυσμένοι ἀπό τίς ὀργανωμένες μοναχικές κοινότητες καί δέν εἶχαν τήν δυνατότητα νά συμμετάσχουν στίς εὐχαριστιακές συνάξεις πού λάμβαναν χώρα ἐντός της ἑβδομάδας. Γιά νά κοινωνήσουν προετοιμασμένοι διαμόρφωσαν κάποια ἀκολουθία. Ἐδῶ βρίσκονται οἱ ἀπαρχές τῆς Προηγιασμένης, πού περιελάμβανε στοιχεῖα ἀπό τήν θεία Λειτουργία, προσευχές πρίν ἀπό τήν μετάληψη, εἶδος κοινωνικοῦ κατά τήν ὥρα τῆς κοινωνίας καί εὐχαριστία.

Ἡ Προηγιασμένη δέν περιλαμβάνει κατ’ οὐσίαν τίποτε ἄλλο παρά τήν μεταφορά τῶν προηγιασμένων Δώρων ἀπό τήν πρόθεση στό θυσιαστήριο καί τήν κοινωνία ἡ ὁποία πλαισιώνεται ἀπό προπαρασκευαστικές καί εὐχαριστήριες εὐχές. Οἱ πρῶτες μαρτυρίες γι’ αὐτό τόν λειτουργικό τύπο ἐντοπίζονται στό Πασχάλιο Χρονικό (μέσα Ζ’ αἱ.) καί στήν Πενθέκτη Οἰκουμενική Σύνοδο πού συνῆλθε τό 692 στήν Κωνσταντινούπολη («Ἐν πάσαις ταῖς τῆς ἁγίας τεσσαρακοστῆς των νηστειῶν ἡμέρας, παρεκτός Σαββάτου, καί Κυριακῆς, καί τῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἡμέρας, γινέσθω ἥ των προηγιασμένων ἱερά λειτουργία»). Κατά τόπους διαμορφώθηκαν διάφοροι τύποι τῆς ἀκολουθίας τῶν Προηγιασμένων, πού ἀποδίδεται στόν Ἰάκωβο Ἀδελφόθεο καί σώζονται μόνο τα διακονικά (κώδικας Σινά 1040) καί ἀλεξανδρινῆς, πού ἀποδίδεται στόν εὐαγγελιστή Μάρκο, ἀπό τήν ὁποία σώθηκε ἡ εὐχή ‘‘μετά τήν μετάληψιν τῶν ἁγίων μυστηρίων’’ (κώδικας Παρισίων Gr.325), στή Δύση συναντᾶται ἤδη τόν Ζ' αἰώνα (Γελασιανό Εὐχολόγιο) καί τελοῦνταν μόνο τήν Μ. Παρασκευή.

Ἡ Προηγιασμένη Λειτουργία τοῦ βυζαντινοῦ τυπικοῦ ἀποδίδεται σέ ἀρκετούς συγγραφεῖς (Ἰάκωβο Ἀδελφόθεο, Μ. Βασίλειο, Ἐπιφάνειο Κύπρου, Γρηγόριο Διάλογο κ.α.), κανένας ὅμως δέν διεκδικεῖ μέ περισσότερες πιθανότητες τήν πατρότητα τῆς συγγραφῆς. Στή σημερινή της μορφή ἡ ἀκολουθία αὐτή εἶναι συνδεδεμένη μέ τόν μοναχικό ἑσπερινό. Πρέπει νά σημειώσουμε ὅτι τό τυπικό των μονῶν ἐπικράτησε καί στούς ἐνοριακούς ναούς.

Κλείνοντας νά σημειώσουμε ὅτι ἡ Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων τελοῦνταν παλιότερα καί κατά τήν Τετάρτη καί Παρασκευή τῆς Τυροφάγου, ὅπως καί τήν Μ. Παρασκευή. Τελικά ὑπό τήν ἐπίδραση τοῦ Ἱεροσολυμιτικοῦ τυπικοῦ οἱ μέρες αὐτές θεωρήθηκαν λειτουργικά ἄπρακτες. Σύμφωνα μέ μαρτυρία τοῦ Νικηφόρου Κωνσταντινουπόλεως, ἡ τέλεση τῆς Προηγιασμένης γινόταν ὅλες τίς Τετάρτες καί Παρασκευές τοῦ χρόνου, ὅπως καί στή γιορτή τῆς Ὑψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ (14 Σεπτεμβρίου).

Σήμερα ἡ Προηγιασμένη ἤ τά Προηγιασμένα, τελοῦνται ὅλες τίς ἡμέρες ἐκτός Σαββάτου, Κυριακῆς καί τῆς γιορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ, ἀπό τήν Καθαρά Δευτέρα ὡς καί τήν Μ. Τετάρτη.