Χριστίνα Καρανικόλα-Σχοινά: Βασίλειος ὁ Διγενῆς ἀκρίτης Καππαδόκης (Γ)

Αφιέρωμα στὰ 550 ἀπὸ τὴν ἅλωση

της Χριστίνα Καρανικόλα-Σχοινά, Φιλολόγου

Φιλολογική, ιστορική, θεολογική προσέγγιση στο ρωμαίϊκο έπος

* * *

Τό ἔπος τοῦ Διγενῆ Ἀκρίτα

Από τα ακριτικά τραγούδια φαίνεται κάποιος άγνωστος σε μας ποιητής συνέταξε το έπος “Βασίλειος Διγενής Ακρίτας” σε έμμετρη μορφή με ιαμβικό 15σύλλαβο στίχο, με σκοπό να εξάρη την γενναιότητα του ήρωα, αλλά και να προσφέρη ένα ευχάριστο ανάγνωσμα με ηθοπλαστικό και διδακτικό χαρακτήρα. Πρωταγωνιστής στο έπος είναι ο Διγενής Ακρίτας, του οποίου παρουσιάζει συστηματικά ολόκληρη τη ζωή του, από τη γέννησή του ως το θάνατο.

Για τον ποιητή δεν γνωρίζουμε τίποτα, ούτε έχουμε στα χέρια μας το πρωτότυπο έργο. Προσεκτική έρευνα του έργου μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι πρέπει να ήταν δόκιμος συγγραφέας για την εποχή του, που γνώριζε τους αρχαίους συγγραφείς, την ορθόδοξη θεολογία και την Αγία Γραφή και είχε δεχθή επιδράσεις από τον ανατολικό και δυτικό κόσμο. Απευθυνόταν σε απλοϊκό κοινό, το οποίο θέλει να θέλξη με τις μακρές περιγραφές και τις διάφορες παρεμβολές που κάνει, μερικές φορές άσχετες με το θέμα. Έτσι δημιουργείται μια αταξία και μια ανισότητα στη δομή του, που μαζί με την απλοϊκότητα και την αφέλεια στη διήγηση, μειώνει την λογοτεχνική του αξία. Λείπει ακόμη από το έργο το δραματικό στοιχείο, που υπάρχει πλούσιο στα δημοτικά τραγούδια και τα ομηρικά έπη. Ίσως διότι ο ήρωας δεν βρέθηκε μπροστά σε καταστάσεις που δημιουργούν δραματικότητα. Δεν υπάρχει στη ζωή του η συνομωσία, η προδοσία ή τραγικές αντιθέσεις, που προκαλούν έξαψη αγρίων παθών. Είναι ο πολεμιστής που εύκολα νικά τους εχθρούς του και επιβάλλεται χωρίς να αφήση περιθώρια για παρασκηνιακή δράση.

Πέραν αυτών όμως έχοντας υπόψη την εποχή και τις συνθήκες γραφής του και ανάλογα σύγχρονα έργα της Δύσης βλέπουμε ότι το ακριτικό έπος δικαίως αποτελεί σταθμό στην ιστορία της Ελληνικής Λογοτεχνίας και στην απαρχή νέας φιλολογικής περιόδου. Και από καθαρά ιστορική και γλωσσική άποψη το έπος είναι πιστό απαύγασμα της ιστορικής κατάστασης με πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες και πολλά στοιχεία για τη ζωή της εποχής του.

Σχέση του έπους με την ιστορική αλήθεια

Το έπος δεν είναι Ιστορία πραγματικών γεγονότων ή πραγματική βιογραφία. Αναμφισβήτητα υπάρχει κάποιος ιστορικός πυρήνας, που ο ποιητής χρησιμοποίησε ως έναυσμα. Πήρε όμως πολλές πληροφορίες από διάφορους ιστορικούς της εποχής του, τις οποίες χρησιμοποίησε συγχέοντάς τες με διάφορα άλλα στοιχεία. Έτσι γύρω από τον κεντρικό αρχικό πυρήνα περιέπλεξε πολλά φανταστικά πρόσωπα και γεγονότα, πράγμα που κάνει τον μελετητή να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός στην προσπάθεια εξακρίβωσης της ιστορικής αλήθειας. Οι ερευνητές προσπαθώντας να αναγνωρίσουν τον πραγματικό ήρωα Διγενή ταυτίζουν το πρόσωπό του με κάποιον τουρμάρχη των Ανατολικών Διογένη, ο οποίος έπεσε ηρωϊκά το 788 μ.Χ. σε κλεισούρα του Ταύρου, πολεμώντας κατά των Σαρακηνών.

Παραλλαγές καὶ ὑπόθεση τοῦ ἔπους

Το πρωτότυπο του έπους δεν το έχουμε στα χέρια μας. Έχουν διασωθή όμως αρκετές παραλλαγές, οι οποίες, αν και έχουν μεταξύ τους αισθητές διαφορές, ακολουθούν όμως το ίδιο γενικό σχεδιάγραμμα.

Μέχρι το 1875 πολύ λίγα γνωρίζαμε για τον Διγενή Ακρίτα. Τη χρονιά αυτή δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά ένα χειρόγραφο του έπους από τους Κ. Σάθα και Εμίλ Λεγκράν. Η έκδοση αυτή προκάλεσε μεγάλο ενδιαφέρον στον φιλολογικό κόσμο και γρήγορα ήρθαν στο φως της δημοσιότητας και άλλες παραλλαγές, που είναι συνολικά έξι:

1. Της Τραπεζούντος, έκδοση 1875.
2. Της Οξφόρδης, έκδοση 1880.
3. Της Άνδρου, έκδοση 1881.
4. Της Κρυπτοφέρρης, έκδοση 1892.
5. Του Εσκοριάλ, έκδοση 1912.
6. Της Άνδρου (πεζή παραλλαγή), έκδοση 1928.

Η διασκευή της Κρυπτοφέρρης, βάσει της οποίας θα γίνη απόπειρα μικρού σχολιασμού του έπους, είναι η αρχαιότερη και γι’ αυτό θεωρείται το κείμενό της πλησιέστερο στο πρωτότυπο. Επί πλέον είναι το αρτιότερο κείμενο με τις λιγότερες φθορές. Εκδόθηκε από τον Εμίλ Λεγκράν το 1892 από κώδικα του ΙΔ` που βρέθηκε στην ελληνική Μονή της Κρυπτοφέρρης στην Ιταλία. Σ’ αυτήν την παραλλαγή το έπος διαιρείται σε 8 Λόγους και η υπόθεση, που απλώνεται σε 3709 στίχους, είναι σε συντομία η εξής:

Ο Σαρακηνός αμιράς Μουσούρ, άντρας όμορφος και γενναίος, σε μια επιδρομή του σε βυζαντινά εδάφη άρπαξε την όμορφη Χριστιανή Ειρήνη, κόρη βυζαντινού στρατηγού. Τα πέντε αδέρφια της, ακρίτες, ύστερα από τις ικεσίες της μητέρας τους σπεύδουν να την ελευθερώσουν. Ύστερα από περιπέτειες και σκληρή μονομαχία με τον μικρότερο από τους αδερφούς, τον Κωνσταντίνο, ο αμιράς ηττάται. Θαμπωμένος όμως από την ομορφιά της κόρης, ικετεύει να τον δεχτούν ως γαμπρό τους, αφού ήταν κι εκείνος ευγενικής καταγωγής, με την υπόσχεση-βεβαίωση ότι θέλει να ασπασθή τον Χριστιανισμό. Βαπτίζεται και γίνονται με λαμπρότητα οι γάμοι των δύο νέων και εγκαθίστανται στην Ρωμανία.

Η λύση όμως αυτή δεν άρεσε καθόλου στη μητέρα του αμιρά, η οποία με επιστολή της τον προσκαλεί να εγκαταλείψη την κόρη και να επανέλθη στην πατρίδα του. Εκείνος, όταν πήγε στο σπίτι της μητέρας του, εκχριστιανίζει την ίδια και όλους τους φίλους και συγγενείς που ήταν παρόντες.

Από τον αμιρά και την Ειρήνη γεννήθηκε ο Διγενής (πού ονομάζεται έτσι, επειδή κατάγεται από δύο γένη, Σαρακηνών και Ελλήνων). Αφού πήρε την προσήκουσα μόρφωση, δώδεκα ετών καταπλήσσει τους πάντες με την φοβερή του δύναμη, αφού σε κυνήγι μόνος του σκοτώνει αρκούδες, ελάφι, λιοντάρι, προκαλώντας τον θαυμασμό του πατέρα του και του θείου του Κωνσταντίνου. Επιστρέφοντας από κατορθώματα σπουδαία, ερωτεύεται την κόρη του στρατηγού Δούκα, την οποία και απαγάγει, αφού νίκησε τους αδερφούς της που τον καταδίωξαν. Μετά το γάμο του γίνεται ακρίτης, όπου δέχεται την επίσκεψη του αυτοκράτορα Ρωμανού. Εκεί ανδραγαθεί εναντίον δράκων, λιονταριών, των απελατών που επιβουλεύτηκαν την όμορφη γυναίκα του και εναντίον της φοβερής Μαξιμούς, προς την οποία φέρεται ιπποτικά. Σε μια άλλη περιπέτειά του πέφτει στο αμάρτημα της μοιχείας, για την οποία μετανοεί γρήγορα. Στο τέλος αποσύρεται με τη γυναίκα του σε ωραιότατο πύργο, που έκτισε στον Ευφράτη, όπου ζη ειρηνικά. Θρηνεί τον θάνατο των γονέων του και τέλος προσβάλλεται κι ο ίδιος από ανίατη ασθένεια και πεθαίνει μαζί με την αγαπημένη του σύζυγο, η οποία πεθαίνει λίγο πριν το δικό του θάνατο από τη βαθιά της θλίψη.