Κύριο θέμα: Ἡ σάρκωση τοῦ Φωτὸς καὶ ἡ ἁφὴ τῆς φλόγας - «Πυρὸς προσκύνησιν παύσασα»

Ἡ ἐπιλογὴ τῆς ἑορτῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ὡς ἐθνικὴ ἑορτὴ γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Ἑλλάδας δὲν ἦταν τυχαία· οἱ Ἕλληνες θέλησαν νὰ συνδέσουν τὴν ἀρχὴ τῆς ἐθνικῆς τους ἐλευθερίας μὲ τὴν ἀρχὴ τῆς ἐλευθερίας τοῦ ἀνθρώπου, ποὺ εἶναι ἡ Σάρκωση (Σύλληψη) τοῦ Θεοῦ Λόγου στὴν μήτρα τῆς Θεοτόκου.

Πιθανὸν νὰ μὴν εἶναι τυχαία καὶ ἡ ἐπιλογὴ τῆς ἡμέρας τοῦ Εὐαγγελισμοῦ γιὰ τὴν "ἁφὴ τῆς φλόγας", μιὰ ἐπιλογὴ ποὺ προξένησε ἀρκετὲς ἀντιδράσεις καὶ τελικὰ τροποποιήθηκε μέχρι τὴν ἐφαρμογή της. Τυχαῖο γεγονός, συμβολισμὸς ἡ θρησκευτικὴ πράξη; Ὅπως καὶ νὰ ἔχη, μᾶς προκαλεῖ νὰ καταθέσουμε μερικὲς σχετικὲς σκέψεις, καὶ γιὰ τὸν πρόσθετο λόγο ὅτι παρατηρεῖται μιὰ προσπάθεια ὡραιοποίησης ἡ καὶ ἐπαναφορᾶς τοῦ εἰδωλολατρικοῦ παρελθόντος μας, μὲ τὴν προβολὴ συμβόλων, ἰδεῶν καὶ ἀνθρωποκεντρικῶν ἀρετῶν ὡς ὑπέρτατων ἀξιῶν, χωρίς, βεβαίως, νὰ λείπουν καὶ ἄλλες ἀκραῖες ἐκδηλώσεις.

***

Τὸ πῦρ – φωτιὰ (ἕνα ἀπὸ τὰ τέσσερα συστατικὰ τῆς φύσεως, κατὰ τοὺς φυσικοὺς φιλοσόφους), μὲ τὴν διπλὴ ἰδιότητά του (καυστικὴ καὶ φωτιστικὴ) προσκυνήθηκε ποικιλοτρόπως ἀπὸ τὸν ἄνθρωπο στὰ διάφορα στάδια θρησκευτικῆς καὶ πολιτιστικῆς του ἐξέλιξης:

Στὴν πρώιμη θρησκευτικότητα παρατηρήθηκε ἡ πυρολατρεία, ὅταν τὸ πῦρ ὡς μιὰ τρομερῆ καὶ ἀνεξέλεγκτη δύναμη τῆς φύσεως θεωρήθηκε ἱερὸ στοιχεῖο θεϊκῆς δυνάμεως.

Ὅταν ἡ φυσική του δύναμη τέθηκε ὑπὸ τὸν ἔλεγχο τοῦ ἀνθρώπου καὶ στὴν ὑπηρεσία του (μὲ τὴν κλοπὴ τοῦ ἀπὸ τοὺς θεοὺς ὑπὸ τοῦ Προμηθέως καὶ τὴν ἀπόδοσή του στὸν ἄνθρωπο), τότε τὸ πῦρ "προσκυνήθηκε" ὡς στοιχεῖο - σύμβολο τῆς ἀνθρωπίνης δυνάμεως.

Μὲ τὴν φωτιστική του ἰδιότητα συμβόλισε τὴν ψυχικὴ γαλήνη, τὴν λογική, τὴν ἠθικὴ τάξη τοῦ κόσμου, τὴν σοφία, τὴν γνώση, τὴν ὁμόνοια. Ἀγαπήθηκε ὡς σύμβολο τοῦ ὑψηλοῦ καὶ ἀνωτέρου ἀπὸ μύστες, καλλιτέχνες, φιλοσόφους ἡ ἀκόμη συνδέθηκε μὲ τὴν οἰκογενειακὴ θαλπωρὴ (ἑστία).

Σ' αὐτὴν τὴν ἀντίληψη περὶ τοῦ πυρὸς ἐντάσσεται ἴσως καὶ ὁ συμβολισμὸς τῆς ὀλυμπιακῆς φλόγας, καθότι συμβολίζει τὴν συναδέλφωση τῶν λαῶν, τὴν εἰρήνη, τὰ "ὑψηλὰ" ἰδανικά.

Τὸ πῦρ γιὰ τὸ ὁποῖο γίνεται λόγος στὴν Ἐκκλησία μας —τὸ ὁποῖο ἦλθε νὰ ἀνάψη στὴν γῆ ὁ Κύριος κατὰ τὸν λόγο Τοῦ "πῦρ ἦλθον βαλεῖν ἐπὶ τὴν γῆν"— ἔχει "ἰδιότητες" ποὺ τὸ διαφοροποιοῦν πλήρως ἀπὸ τὸ ὑλικὸ ἡ νοητὸ πῦρ-φῶς, ἐκ τῶν ὁποίων μνημονεύουμε τὶς ἑξῆς:

—εἶναι πραγματικό, ὄχι συμβολισμὸς ἡ τύπος ἡ ἰδέα,

—εἶναι θεῖο, ἄκτιστο καὶ ἀνέσπερο,

—εἶναι δημιουργικὸ καὶ σωτήριο

—ἀλλὰ καὶ κριτικὸ τοῦ βίου μας —"ἑκάστου τὸ ἔργον ὀποίόν ἐστι τὸ πῦρ δοκιμάσει" (Ἂ Κόρ. γ , 13)

—εἶναι ἐνυπόστατο, προχέεται ἀπὸ τὰ Πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος ("Φῶς ἐκ Φωτός", "Φῶς ὁ Πατήρ, Φῶς ὁ Λόγος, Φῶς καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα"),

—ὅταν φανερώνεται σὲ δικαίους φανερώνεται μὲ τὴν καθαρτικὴ καὶ φωτιστική του ἰδιότητα —"Φῶς ἱλαρόν..."—, καὶ ὅταν φανερώνεται σὲ ἁμαρτωλοὺς ἐκπέμπει τὴν καυστική του ἰδιότητα —"ὁ Θεὸς ἡμῶν πῦρ καταναλίσκον".

Τὸ πῦρ (δόξα, ἐνέργεια, χάρη) τῆς θεότητος φανερώθηκε στὴν Βάπτιση, στὸ Ὅρος Θαβώρ, στὶς θεωρίες (ὁράσεις) τῶν Μαθητῶν. Τὸ "ἀπρόσιτον φῶς τῆς Ἀναστάσεως" ἀνέτειλε ἐκ τοῦ Τάφου τοῦ Χριστοῦ· κατῆλθε τὴν Ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς, καὶ εἶναι παρὸν καὶ καθαρίζει καὶ φωτίζει καὶ θεώνει ὅλους τοὺς μετέπειτα ἁγίους, δούλους καὶ μαθητὰς τοῦ Χριστοῦ. Τὸ πῦρ αὐτὸ ἀναμένεται νὰ "ἀναχωνεύση" τὴν δημιουργία στὸ τέλος τῆς ἱστορίας καὶ νὰ γίνη γιὰ ἄλλους φῶς καὶ γιὰ ἄλλους φωτιά.

Τὰ τροπάρια (ἡ ψαλλομένη θεολογία μας) κυρίως τῶν Δεσποτικῶν Ἑορτῶν ξεχειλίζουν ἀπὸ ἀναφορὲς στὸ φῶς. Θὰ μνημονεύσουμε μερικὰ ἀναστάσιμα, ἂν καὶ εἶναι τολμηρὸ νὰ ξεχωρίσουμε ὁρισμένα μόνον ἀπὸ τὰ ἀμέτρητα σχετικὰ τροπάρια:

"Δεῦτε λάβετε φῶς ἐκ τοῦ ἀνεσπέρου φωτός...", "Καθαρθῶμεν τὰς αἰσθήσεις καὶ ὀψόμεθα τῷ ἀπροσίτῳ φωτὶ τῆς Ἀναστάσεως, Χριστὸν ἐξαστράπτοντα", "νῦν πάντα πεπλήρωται φωτός...", "...ἐκ τοῦ τάφου ὡραῖος δικαιοσύνης ἔλαμψεν ἥλιος", "...Χριστὸν ὀψόμεθα δικαιοσύνης ἥλιον", "αὕτη ἡ σωτήριος νὺξ καὶ φωταυγὴς τῆς λαμπροφόρου ἡμέρας τῆς ἐγέρσεως οὖσα προάγγελος, ἐν ἡ τὸ ἄχρονον φῶς, ἐκ τάφου σωματικῶς, πᾶσιν ἐπέλαμψεν"...

Εἶναι προφανὲς ὅτι ἡ πυρολατρεία καὶ ἡ φωτολατρεία εἶναι εἰδωλολατρεία, ἐνῷ ἡ ἀνθρώπινη ἱκανότητα καὶ δύναμη, ἡ "φωτεινὴ" διάνοια, οἱ "φωτεινὲς" ἰδέες καὶ τὰ σύμβολά τους δὲν δύνανται νὰ ἐλευθερώσουν τὸν ἄνθρωπο ἀπὸ τὸν θάνατο, τὴν λογικὴ καὶ τὶς αἰσθήσεις καὶ ἀπὸ τὸ περιβάλλον, ἐφ' ὅσον ἀποτελοῦν καὶ αὐτὰ μέρος τῆς δημιουργίας. Καὶ ναὶ μὲν ἔχουν ὡς δημιουργήματα τὴν σχετική τους ἀξία, ὅταν ὅμως λησμονῆται ἡ σχετικότητά τους καὶ τὸ "φῶς" τους προβάλλεται ὡς πραγματικό, τότε ὑποκλέπτουν —διὰ τοῦ δέους ἡ τῆς λεπτῆς ἡδονῆς— τὴν προσκύνηση τοῦ ἀνθρώπου καὶ ἔτσι φθάνουμε καὶ πάλι σὲ μιὰ ἰδιότυπη εἰδωλολατρεία.

Τὴν ἐλευθερία μας ἀπὸ τὰ προαναφερθέντα μας τὴν χαρίζει μόνον ἡ μετοχὴ στὸ Ἄκτιστο Φῶς ποὺ ἀνέτειλε ἀπὸ τὸν ζωηφόρο Τάφο τοῦ Κυρίου καὶ πηγάζει ἀπὸ τὸ δοξασμένο Σῶμα Τοῦ.

Τὸ Φῶς αὐτὸ "ἔφερε" στὸν κόσμο ("ἐγὼ φῶς εἰς τὸν κόσμον ἐλήλυθα"—Ιω. ιβ 46) ὡς "ἄφλεκτος βάτος", ἡ Θεοτόκος τὴν ἡμέρα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ. Γι' αὐτὸ καὶ ἡ Παναγία καλεῖται καὶ μεγαλύνεται ὡς "πυρὸς προσκύνησιν παύσασα".

Ὁ πνευματικὸς νόμος λέγει: "ἐν καιρῷ τοῦ μείζονος, μὴ στρέφου ἐπὶ τὸ ἔλαττον". Ἐκτὸς καὶ ἂν λησμονήσαμε ὡς λαὸς τὸ μεῖζον...

Α.Κ.