Έναρθρος λόγος και αλάλητος στεναγμός

Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Στην πνευματική, αλλά και την λατρευτική και λειτουργική ζωη, υφίσταται ένας συνδυασμός μεταξύ του ενάρθρου λόγου και του αλαλήτου στεναγμού - λόγου. Μεσα στην Αγία Γραφή, και ιδίως στις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου, για να περιορισθώ μόνον σε αυτές, φαίνεται η διαφορά και σχέση μεταξύ του ενάρθρου λόγου και του αλαλήτου στεναγμού και κατ ἐπέκταση η σχέση και διαφορά μεταξύ της λογικής και της νοεράς λατρείας.

Η ψυχή του ανθρώπου, κατά την διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας, έχει δύο παράλληλες ενέργειες, ήτοι την λογική ενέργεια και την νοερά ενέργεια, η όπως το διατυπώνει ο άγιος Μαξιμος ο Ομολογητής, νου και λόγο. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός μιλώντας για την ψυχή του ανθρώπου γράφει ότι αυτή είναι λογική και νοερά. Οπότε, πολλές φορές κατά την διάρκεια της λατρείας αναπτύσσονται και οι δύο αυτές ενέργειες παράλληλα, η μπορεί να καλλιεργούνται και μεμονωμένα. Η νοερά ενέργεια, με την Χαρη του Θεού, λειτουργεί και εντός και εκτός της λατρείας. Πρόκειται, όπως το βλέπουμε σε όλη την ησυχαστική διδασκαλία, για την λεγομένη λογική και νοερά προσευχή.

Ο Απόστολος Παύλος στην προς Ρωμαίους επιστολή του, κάνει λόγο για την “λογική λατρεία” γράφοντας: “Παρακαλώ ουν υμάς, αδελφοί, δια των οικτιρμών του Θεού, παραστήσαι τα σώματα υμών θυσίαν ζώσαν, αγίαν, ευάρεστον τω Θεώ, την λογικήν λατρείαν υμών” (Ρωμ. ιβ , 1). Πρόκειται για την ζωντανή θυσία, όχι την θυσία των ζώων, και για την λογική λατρεία, αφού ο άνθρωπος είναι λογικό ον, δημιουργημένος κατ ε?κ?να του Λογου και επομένως, πρέπει να πλησιάζη τον Θεο με την λογική αυτή λατρεία.

Οι πιστοί συνέρχονται στην λειτουργική σύναξη και προσεύχονται από κοινού, χρησιμοποιώντας την λογική και τον λόγο, αναγινώκοντας ψαλμούς και ύμνους, και ψάλλοντας διάφορα τροπάρια. Σε αυτό το θέμα αναφέρεται και ο Απόστολος Παύλος όταν γράφη: “αλλ ?ν εκκλησία θέλω πέντε λόγους δια του νοός μου λαλήσαι, ίνα και άλλους κατηχήσω, η μυρίους λόγους εν γλώσση” (Α Κορ. ιδ , 19). Στην περίπτωση αυτήν, ο όρος νους ταυτίζεται με την λογική, ακριβώς γι αύτὸ έχουμε μια εξέλιξη στην ορολογία αυτήν κατά την Πατερική διδασκαλία. Γιατί αν οι πιστοί προσεύχονται μόνον νοερά και όχι με τον έναρθρο λόγο, τότε “ο αναπληρών τον τόπον του ιδιώτου πως ερεί το αμήν επί τη ση ευχαριστία” (Α Κορ. ιδ , 16).

Παράλληλα με την λογική λατρεία που γίνεται στον Ιερό Ναο, υπάρχει και η νοερά λατρεία που είναι οι αλάλητοι στεναγμοί, οι οποίοι ενεργούνται υπό του Αγίου Πνεύματος. Ο Απόστολος Παύλος, ο οποίος αναφέρεται στην λογική λατρεία, κάνει λόγο και για τούς αλαλήτους στεναγμούς. “Το γαρ τι προσευξώμεθα καθ'ό δει ουκ οίδαμεν, αλλ αὐτὸ το Πνεύμα υπερεντυγχάνει υπέρ ημών στεναγμοίς αλαλήτοις” (Ρωμ. η 26). Το ίδιο το Αγιον Πνεύμα προσεύχεται μέσα στην καρδιά του ανθρώπου με στεναγμούς αλαλήτους.

Σε αυτήν την νοερά προσευχή αναφέρεται και σε άλλη Επιστολή του ο Απόστολος Παύλος. Συγκεκριμένα, στην προς Εφεσίους επιστολή του γράφει: “και μη μεθύσκεσθε οίνω, εν ω εστιν ασωτία, αλλά πληρούσθε εν Πνεύματι, λαλούντες εαυτοίς ψαλμοίς και ύμνοις και ωδαίς πνευματικαίς, άδοντες και ψάλλοντες εν τη καρδία υμών τω Κυρίω” (Εφεσ. ε , 18-19). Προφανώς εδώ γίνεται λόγος για την νοερά προσευχή, που γίνεται υπό του Αγίου Πνεύματος μέσα στην καρδιά, και αυτή η προσευχή είναι μια πνευματική νηφάλια μέθη, που ενεργείται από τον πνευματικό οίνο που είναι το Αγιον Πνεύμα και δεν συγκρίνεται με την μέθη που προξενεί ο υλικός οίνος.

Παράλληλο είναι και το άλλο χωρίο, που αναφέρεται από τον Απόστολο Παύλο στην προς Κολοσσαείς επιστολή του. Γράφει: “ο λόγος του Χριστού ενοικείτω εν υμίν πλουσίως εν πάση σοφία· διδάσκοντες και νουθετούντες εαυτούς ψαλμοίς και ύμνοις και ωδαίς πνευματικαίς, εν χάριτι άδοντες εν τη καρδία υμών τω Κυρίω” (Κολ. γ , 16).

Όπως ελέχθη προηγουμένως, υπάρχει λογική προσευχή και νοερά προσευχή. Στην προς Κορινθίους επιστολή του, ο Απόστολος Παύλος, αναφέρεται σε αυτά τα δύο είδη προσευχής, με την διαφορά ότι την λογική προσευχή την ονομάζει προσευχή που γίνεται με τον νου, και την καρδιακή - νοερά προσευχή την ονομάζει προσευχή που γίνεται εν πνεύματι. Γράφει: “προσεύξομαι τω πνεύματι, προσεύξομαι δε και τω νοϊ· ψαλώ τω πνεύματι, ψαλώ δε και τω νοϊ” (Α Κορ. ιδ , 15).

Η νοερά προσευχή συνδέεται και με την λογική προσευχή, που γίνεται από όλη την ευχαριστιακή κοινότητα, δηλαδή η νοερά προσευχή και προηγείται της λογικής προσευχής και γίνεται κατά την διάρκεια αυτής και ακολουθεί μετά από αυτήν. Αλλά μια λογική προσευχή χωρίς την νοερά προσευχή, είναι εξωτερική και δεν δημιουργεί τις προϋποθέσεις μεθέξεως του Θεού. Γι αύτὸ και η ησυχαστική παράδοση και η νηπτική διδασκαλία είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την οργανική και ουσιαστική συμμετοχή των Χριστιανών στην κοινή, κατά την ευχαριστιακή σύναξη, προσευχή.-