Παναγιώτη Μελικίδη: Κοινότητες Ρωμηών

του Παναγιώτη Μελικίδη, Θεολόγου

Με αφορμή την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης τον Μαρτιο του 1821, θα αναφερθούμε σε μερικές πτυχές του κοινοτικού τρόπου διοίκησης των Ρωμηών στα πλαίσια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γιατί ο θεσμός αυτός συνέβαλε τα μέγιστα για την αυτοσυνειδησία του υπόδουλου Γενους.

Τις απαρχές του κοινοτικού συστήματος θα πρέπη, σύμφωνα με τούς ιστορικούς, να τις αναζητήσουμε κατά βάσιν στο Ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αυτό που οι προπαγανδιστές ιστορικοί της Δυσης μας έμαθαν να ονομάζουμε “Βυζαντινή Αυτοκρατορία”. Σιγουρα ο κοινοτικός θεσμός είναι απόρροια του Ορθοδόξου Εκκλησιαστικού τρόπου ζωής και δεν βασίζεται σε οικονομικά κριτήρια, αλλά σε πνευματικά, γι α?τ? είναι φιλάδελφος και φιλάνθρωπος. Αναδύεται, μάλιστα, μέσα από τον κοινοβιακό τρόπο ζωής, που εισήγαγε τον 4ο αιώνα για τούς μοναχούς ο Μεγας Βασίλειος, και από τον τρόπο οργάνωσης της Εκκλησίας. Η ελευθερία και η “αυτονομία” των κατά τόπους επισκοπών, με το συνοδικό σύστημα ως έκφραση ενότητας, απετέλεσε το πρότυπο διοικητικής αποκέντρωσης, και οι συνεδριάσεις των συνόδων αναβίωσαν, κατ ?ναλογ?αν, τις συνεδριάσεις της “εκκλησίας του δήμου”. Επιπλέον, στην παράδοση της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας, η Ενορία υπήρξε χώρος όχι μόνο λατρευτικών, αλλά και κοινωνικών συνάξεων, όπου επιλύονταν τα διάφορα προβλήματα.

Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας ο θεσμός των κοινοτήτων παρέμεινε. Η ορθόδοξη ενορία αποτελούσε ανέκαθεν τον χώρο σύναξης της κοινότητας για την επίλυση των προβλημάτων της καταδεικνύοντας ότι ο διαχωρισμός του θρησκευτικού και κοινωνικού (άρα πολιτικού) χώρου είναι τεχνητός, αφού η ζωη είναι ενιαία στην έκφρασή της. Ωστόσο οι εξουσίες —η καλύτερα οι διακονίες του Σωματος— ήταν διακριτές. Την πνευματική διακονία ανελάμβανε η εκκλησιαστική ηγεσία και την πολιτική οι άρχοντες. Γι α?τ? παρατηρούμε ότι στην ιστορική πορεία της Ρωμηοσύνης δεν αναδύθηκαν φαινόμενα κληρικοκρατίας. Οι δύο εξουσίες όμως συνεργάζονταν επ ?φελε?α του υπόδουλου Γενους.

Οι Πρόκριτοι ήταν αιρετοί από τον λαο και κατά κανόνα οι πιο εύποροι και εγγράμματοι, ώστε απερίσπαστα να επιδοθούν στο έργο τους και να ανταποκριθούν καλύτερα στην αποστολή τους. Οι αρμοδιότητές τους κάλυπταν όλο το φάσμα του δημόσιου και ιδιωτικού βίου και ήταν υπόλογοι στην οθωμανική εξουσία για λογαριασμό της κοινότητας. Γι αύτὸ και ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός στα κηρύγματά του ζητούσε από τούς Ρωμηούς να προσεύχονται για τούς Προεστούς συμπληρώνοντας: “Ο,τι χρεία τύχη της χώρας, τούς προεστούς γυρεύουν και σεις κοιμάσθαι ξέγνοιαστοι”. Όσον αφορά το φιλάνθρωπο και το φιλάδελφο πνεύμα που επικρατούσε, αναφέρουμε το κλασικό παράδειγμα των φόρων της κοινότητας. Όταν κάποιος αδυνατούσε να πληρώση τούς φόρους, η κοινότητα ανελάμβανε να καλύψη το έλλειμμα και πάντοτε ο καταμερισμός των οικονομικών βαρών γινόταν, σύμφωνα με τον Ν. Σβορώνο, δίκαια (“ισότιμη κατανομή της πενίας”).

Η Εκκλησία από την πλευρά της με κηρύγματα ενίσχυε τον κοινοτικό θεσμό, γιατί ήταν εγγυητής της ομαλής πορείας του Γενους. Οι κληρικοί μάλιστα ήταν οι πυρήνες της κοινοτικής οργάνωσης και σε πολλές περιπτώσεις οι σπουδαιότεροι.

Θα πρέπη να σημειώσουμε εδώ ότι στις περιοχές όπου επικράτησαν, πριν από την τουρκοκρατία, οι Φράγκοι, το ορθόδοξο πνεύμα είχε αλλοιωθή από την επίδραση του δυτικού φεουδαρχικού συστήματος και ο κοινοτισμός δεν λειτουργούσε.

Όταν το ελεύθερο πλέον ελληνικό κρατίδιο απεμπόλησε τον θεσμό, ο Ιων Δραγούμης (1878-1920) κατηγόρησε ανοιχτά το ελληνικό κράτος γιατί κατάργησε ουσιαστικά την τοπική αυτοδιοίκηση (τις κοινότητες δηλαδή), που είναι ο τύπος του ελληνικού τρόπου υπάρξεως.-